Extremisme
Extremisme is het actief nastreven en/of ondersteunen van diepingrijpende veranderingen in de samenleving die een gevaar kunnen opleveren voor (het voortbestaan van) de democratische rechtsorde, eventueel met het gebruik van ondemocratische methodes die afbreuk kunnen doen aan het functioneren van de democratische rechtsorde. De scheidslijn tussen activisme en extremisme is vaak dun.
Rechts-extremisme
Gedurende een aantal decennia werd het rechts-extremisme in Nederland gekenmerkt door een neonazistisch, fascistisch en antisemitisch gedachtegoed.
Bestaande groepen waren klein en hadden over het algemeen weinig invloed. In de afgelopen jaren is dit beeld veranderd; andere vormen van rechts-extremisme zijn in de plaats gekomen van de traditionele neonazi’s, die altijd een marginale groep zijn gebleven.
Dit betekent overigens niet dat de ideologie van neonazi’s compleet verdwenen is. De verschillende varianten van rechts-extremisme zijn veel meer een mengvorm van verschillende ideologieën geworden, oud en nieuw. Het anti-islamstandpunt is de belangrijkste nieuwe ideologische drijfveer die de afgelopen jaren steeds meer naar voren is gekomen.
2019 was het jaar van rechts-extremistische aanslagplegers wereldwijd. Naast een aantal aanslagen van rechts-extremisten in de Verenigde Staten is deze trend ook zichtbaar in Europese landen en in Nieuw-Zeeland en Australië.
Vooral de aanslag van een Australiër in Christchurch, Nieuw-Zeeland, waarbij 51 mensen in een moskee werden gedood, heeft mensen aangezet tot copycat-gedrag. Het gebruik van sociale media en vooral het livestreamen van aanslagen (zoals in Christchurch) speelt daarbij een rol.
Zo beschouwden de aanslagplegers van Oslo in Noorwegen en Halle in Duitsland de aanslagpleger in Christchurch als een heilige en verklaarde een van hen dat deze hem als zijn opvolger had aangewezen.
Copycat-gedrag wordt versterkt doordat aanslagplegers en hun sympathisanten elkaar vinden op rechts-extremistische websites. Van daaruit worden uitnodigingen verzonden naar besloten groepen, waar nog extremere uitlatingen worden gedaan dan op de websites. Extreme content kan mensen aanzetten tot radicalisering of zelfs tot geweld. Ook Nederlanders zijn lid van dergelijke internationale onlinegroepen.
Een voorbeeld van een organisatie die met democratische middelen ondemocratische doelstellingen nastreeft, is Erkenbrand. Deze Nederlandse alt-rechtsbeweging heeft als uiteindelijk doel om een autoritair politiek bestel te realiseren dat alleen de grondrechten van de witte burger (man) waarborgt.
Traditionele rechts-extremisten reageren zeer sterk op de acties van vooral de antiracisme-activisten en zoeken daarbij aansluiting bij lokaal protesterende burgers.
Dit heeft al verschillende malen tot (dreiging met) geweld geleid waarbij huisadressen van antiracisme-activisten worden gepubliceerd en worden bezocht of waarbij anti-Zwarte Piet-demonstranten worden belaagd, soms met deelname van groepjes voetbalhooligans.
Links-extremisme
In 2019 zijn bij 'linkse' groeperingen gewelddadigheden uitgebleven. Zij concentreerden zich op activisme in de vorm van demonstraties en burgerlijke ongehoorzaamheid. De acties zijn, mede ten gevolge daarvan, minder persoonsgericht. Op deze manier wordt een grotere groep belangstellenden bereikt, voor wie extremisme een brug te ver is.
Ook is een verschuiving van single issue naar multi issue zichtbaar, waardoor zich (vanuit verschillende ideologieën) gelegenheidscoalities vormen. Ontwikkelingen zoals de opkomst van rechts-extremisme en verdere polarisering in de samenleving kunnen links-extremisme (nieuw) leven inblazen.
Door het thema 'klimaat' is het afgelopen jaar het aantal acties van verschillende milieugroeperingen gegroeid. Hoewel deze acties in het kader van de openbare orde soms hinderlijk waren, passen deze in de milieu-activistische traditie van geweldloos activisme en burgerlijke ongehoorzaamheid en vormen daarmee geen bedreiging voor de democratische rechtsorde.
Begin augustus 2019 vond het No Border Camp 2019 (NBC) plaats in Wassenaar. Het thema van het NBC was 'de strijd voor vrijheid van beweging en open grenzen' en vormde een aanklacht tegen de Nederlandse en Europese migratiepolitiek.
Ook werd aandacht besteed aan andere onderwerpen, zoals antiracisme, LHBTQI-tolerantie en de klimaatstrijd. De organisatie van het NBC streefde ernaar om met activistische middelen aandacht te vragen voor de in hun ogen te strenge Nederlandse en Europese migratiepolitiek.
Dit past ook in de trend van burgerlijke ongehoorzaamheid. Ook waren de (voorgenomen) acties in het kader van het NBC niet persoonsgericht, zoals dat in het verleden wel het geval was bij homevisits en naming and shaming van politici en bestuurders.
Anti-overheidsextremisme en identitair extremisme
Sinds 2019 doet de AIVD onderzoek naar vormen van extremisme die niet onder de traditionele verdeling van links- en rechts-extremisme passen: anti-overheidsextremisme en identitair extremisme.
Bij anti-overheidsextremisme staat het afwijzen van de overheid, het overheidsbeleid en/of democratische procedures centraal. Dit gebeurt niet om ideologische redenen, maar vanwege ervaren onrechtvaardigheid, gekwetstheid en groot onbehagen.
Bij identitair extremisme raken bepaalde groeperingen, redenerend vanuit de eigen identiteit (ras, geaardheid, geslacht, geloof, enzovoort) gefrustreerd door gebrek aan gehoor en door het gevoel dat ze achtergesteld worden.
Zo ziet de AIVD de afgelopen jaren vooral een trend in de opkomst van antiracismegroepen die vanuit hun eigen identiteit ageren tegen in hun ogen koloniale en racistische elementen in de Nederlandse samenleving.
De AIVD heeft geen aanwijzingen dat op dit moment sprake is van radicalisering van enige omvang of van het zich afwenden van de Nederlandse samenleving door groepen op grond van hun afkeer van overheid en overheidsbeleid of op basis van hun identiteit. Wel wordt door het voeren van discussies op identitaire gronden de polarisatie tussen bevolkingsgroepen gevoed.
Activiteiten en resultaten
De AIVD heeft op basis van de extremistische ontwikkelingen presentaties gegeven bij onder meer politie, de IND en kennisinstituten. Het doel was bewustzijn creëren over radicalisering en extremisme dat in het uiterste geval kan leiden tot terrorisme.
In het kader van het onderzoek naar extremisme zijn 10 inlichtingenrapportages en 1 ambtsbericht uitgebracht.
Ga terug naar de overzichtspagina van het AIVD-jaarverslag 2019.