Toezicht en organisatie
Bij het bijzondere werk van de AIVD hoort bijzonder toezicht. Deze pagina beschrijft wat de AIVD in 2020 deed om te voldoen aan de recentste wettelijke eisen, wat onze toezichthouder en toetsingscommissie vinden van ons werk, en hoe we omgingen met bulkdata. Ook beschrijft het kerncijfers en belangrijke gebeurtenissen voor de organisatie.
Toezicht op het werk van de AIVD
Twee onafhankelijke instanties toetsen en houden toezicht op het werk van de AIVD. Dat is belangrijk voor de legitimatie van ons werk. In 2020 gebeurde dat toezicht steeds meer in real time.
De Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) beoordeelt vóór de dienst bijzondere bevoegdheden inzet of verlengt, of het rechtmatig is dat de minister daarvoor toestemming heeft gegeven.
De commissie beoordeelt bijvoorbeeld of het inbreken in een computer echt noodzakelijk is bij een spionageonderzoek, of dat lichtere middelen ook volstaan. Als de TIB zegt dat niet-rechtmatig toestemming is gegeven, mag de AIVD de voorgenomen inzet niet doen.
De TIB publiceert een openbaar jaarverslag met haar bevindingen. In het jaarverslag over 2020 oordeelt de TIB dat de AIVD procentueel iets vaker onrechtmatig toestemming kreeg voor een voorgenomen inzet: in 1,9 procent van alle gevallen, in plaats van 1,7 procent.
Voorop staat dat de AIVD streeft naar rechtmatigheid. Daarbij is het belangrijk de groei van 0,2 procentpunt in context te zien: de dienst deed in 2020 meer verzoeken dan in 2019, die waren bovendien complexer van aard, én er werden gedetailleerder vragen over gesteld.
Het ging bij niet-rechtmatigheid in het algemeen vooral om niet-volledige onderbouwing. Na aanpassingen beoordeelde de TIB dan ook 69 procent van die verzoeken alsnog als rechtmatig.
In haar jaarverslag schrijft de TIB verder dat de AIVD de eerdere kwaliteitsverbetering van de verzoeken heeft vastgehouden.
De dienst ziet daarin het resultaat van alle tijd, inzet en capaciteit die zijn gestoken in verbetering. Ook juist de toetsing van de TIB heeft bijgedragen aan het goede resultaat en het vasthouden van die kwaliteit.
De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) controleert of de dienst handelt binnen de kaders van de wet. Dat varieert van het achteraf controleren of een operatie rechtmatig is uitgevoerd, en of gegevens op tijd zijn vernietigd, tot de implementatie van de Wiv 2017.
De CTIVD heeft voor haar werk toegang tot alle AIVD-systemen en is ook steeds meer in staat in real time mee te kijken met ons werk. Hierdoor wordt het toezicht van de CTIVD effectiever.
Het werk van zowel de TIB als de CTIVD is van groot belang voor de legitimatie van het werk van de AIVD.
Hoe we voldoen aan de Wiv - onze licence to operate
De AIVD en MIVD werkten in 2020 aan het verder implementeren van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017. Ook toetste een onafhankelijke commissie of de wet heeft gebracht wat de wetgever voor ogen had: meer moderne bevoegdheden voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, met tegelijk betere controle daarop.
De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) 2017 beschrijft welke bevoegdheden de AIVD heeft, en welke middelen de dienst wanneer mag gebruiken. Die regels en waarborgen zijn belangrijk omdat de dienst middelen mag gebruiken die een inbreuk kunnen maken op de privacy van mensen. De wet is onze licence to operate.
In 2020 werkte de dienst verder aan het implementeren van de nieuwe wet. Het vele werk heeft tot grote verbeteringen geleid. Zo is er meer (interne) controle gekomen op de omgang met gegevens en zijn de technische datasystemen verbeterd. In 2021 werken we aan betere kwaliteit van de systemen en ontwikkelen we samen met de MIVD één gezamenlijke datahuishouding.
In mei 2020 begon een onafhankelijke commissie met een evaluatie van de wet.
Hiermee werd uitvoering gegeven aan het regeerakkoord, waarin de afspraak is gemaakt uiterlijk twee jaar na inwerkingtreding van de wet te beginnen met de evaluatie ervan. De commissie keek of de doelen van de wet zijn behaald.
Namelijk: modernisering van de bevoegdheden en versterking van de waarborgen. Ook onderzocht de commissie of de wet werkbaar is en of er in de praktijk knelpunten zijn.
De conclusie is dat de wet grotendeels doet wat zij moet doen. De AIVD mist geen bevoegdheden en de waarborgen zijn versterkt. De commissie wijst hierbij ook naar de belangrijke rol die de toezichthouder (CTIVD) en de toetsingscommissie (TIB) van de AIVD hierbij spelen. De wetsevaluatie doet met name aanbevelingen die de praktische uitvoering van onderzoeken verbeteren.
De wet heeft ook tekortkomingen. De AIVD en de MIVD hebben aangegeven dat ze een klein, maar wezenlijk deel van de onderzoeken nu niet kunnen uitvoeren. Die tekortkomingen moeten worden opgelost met een wetswijziging. Zo moet gebruik van bulkdata op één manier worden geregeld in de wet. Zowel het verzamelen als het gebruik van bulkdata moet met meer waarborgen worden omkleed.
De commissie adviseert ook om internationale samenwerking met meer waarborgen te versterken. Over beide onderwerpen bestaan zorgen in de maatschappij.
Ten slotte beveelt de commissie aan om de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State een rol te geven bij verschillen van inzicht over wettelijke begrippen en de invulling van open normen. In het eerste kwartaal van 2021 heeft het kabinet gereageerd op het rapport van de evaluatiecommissie.
Lees meer op aivd.nl/wiv.
Trend: Nieuwe omgang met bulkdata.
De ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie maakten in 2020 nieuw beleid voor het werken met bulkdata.
De AIVD vindt het belangrijk dat de samenleving vertrouwen heeft in hoe de dienst met (persoons) informatie omgaat. Daarbij horen duidelijke regels, en ook dat we uitleggen wanneer en hoe we in het algemeen datasets gebruiken. In 2020 deden we dat bijvoorbeeld bij onderzoek naar een groep jihadisten.
In een samenleving die steeds meer (digitale) informatie gebruikt, moet de AIVD in steeds meer gegevens zoeken naar dreigingen. Soms is het nodig in een hele set gegevens te zoeken om een beeld te krijgen van wat één of een paar personen doen.
Daartussen zitten dan ook gegevens van mensen die de AIVD niet onderzoekt, en ook nooit zal onderzoeken. Nieuwe regels, die de ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie in 2020 maakten, maken beter duidelijk hoe hun privacy dan is beschermd.
Zo zijn er strengere voorwaarden voor een medewerker toegang krijgt tot de set gegevens. Ook toetsen we vaker of gegevens moeten worden verwijderd. De ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie bepalen vooraf hoe de diensten omgaan met een dataset. En ook de toezichthouder van de diensten - de CTIVD - wordt actiever bij het proces betrokken.
In 2020 leverden bulkdata een cruciale bijdrage aan het werk van de AIVD. Onder meer toen de dienst de locatie zocht waar een groep jihadisten bijeenkwam. Er waren aanwijzingen dat de groep tijdens vaste bijeenkomsten daar jihadistische plannen maakte.
Onderzoek naar de locatie van de telefoons van één van de jihadisten gaf een belangrijke aanwijzing: tijdens de bijeenkomsten bevond hij zich steeds tussen dezelfde twee telefoonmasten. Daartussen lag echter een vrij groot gebied.
Daarom besloot de dienst het register van de Kamer van Koophandel erop na te slaan - een bulkdataset, waarin actuele en historische gegevens van bedrijven staan. Uit het register bleek dat een persoon die betrokken was bij de groep, precies in dat gebied een pand huurde.
Uit nader onderzoek bleek inderdaad dat dat pand de locatie van de bijeenkomsten was. Zonder de bulkdataset - het Kvk-register - was deze locatie nooit gevonden. Het onderzoek naar de groep loopt nog.
Lustrum: 75 jaar vrijheid helpen mogelijk maken
In 2020 bestond de AIVD, inclusief voorlopers, 75 jaar. Door corona kon dat alleen bescheiden worden gevierd. In 2021 hoopt de dienst alsnog stil te staan bij het lustrum, met onder meer een boek en een tentoonstelling.
Op 29 mei 1945 werd het Bureau Nationale Veiligheid (BNV) opgericht. Dat had vooral als taak achtergebleven Duitse spionnen en collaborateurs op te sporen. Zijn opvolgers, de Centrale Veiligheidsdienst (CVD) en de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), richtten zich op de bestrijding van het communisme en later op onder meer extremisme en terrorisme.
In 2002 kreeg de BVD de inlichtingentaak buitenland erbij en werd de naam van de dienst veranderd in Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. Wie een beter beeld wil krijgen van de geschiedenis van de dienst kan de tijdlijn lezen of een filmpje bekijken met een impressie van de kleurrijke geschiedenis van de dienst.
Nieuwe leiding
Sinds 1 mei 2020 wordt de AIVD geleid door een nieuwe directeur-generaal: Erik Akerboom. In 2021 trad Simone Smit aan als plaatsvervangend directeur-generaal.
Erik Akerboom was sinds 2016 korpschef van de Nationale Politie. Daarvoor was hij secretaris-generaal bij het ministerie van Defensie, en Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. Erik Akerboom volgt Dick Schoof op.
Simone Smit is per 15 februari 2021 de nieuwe plaatsvervangend directeur-generaal. Zij was sinds 2017 directeur Contraterrorisme bij de NCTV. Ze begon daar in 2014 als hoofd bewaken en beveiligen. Daarvoor werkte zij negentien jaar bij de politie in verschillende leidinggevende functies.
Simone Smit volgt Marja Horstman op.
Meer informatie
Ga terug naar de overzichtspagina van het AIVD-jaarverslag 2020.