4. Organisatie en kerncijfers

Toetsing en toezicht op het werk van de AIVD

De TIB en de CTIVD zien onafhankelijk toe op het rechtmatig handelen van de AIVD. De CTIVD begon in 2023 een onderzoek naar de inzet van ‘agenten’ door de dienst. De toezichthouder oordeelde dat de diensten klaar zijn voor uitbreiding van kabelinterceptie.

Voor de legitimiteit van het werk van de AIVD is toezicht en toetsing onmisbaar. Het handelen van de dienst wordt op verschillende manieren onafhankelijk gecontroleerd. Onder meer parlementair en door instanties als de Algemene Rekenkamer. Twee commissies zien dagelijks toe op het rechtmatig handelen van de dienst. De Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) en de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD).

De TIB controleert of de AIVD bepaalde bijzondere bevoegdheden volgens de wet mag inzetten. Zoals het hacken van apparaten, het tappen van telefoons en het onderscheppen van communicatie via glasvezelkabels en satellieten. Dit doet de TIB voordat de AIVD de bijzondere bevoegdheid inzet. Als de TIB de inzet van een middel niet rechtmatig vindt, zet de AIVD dat middel niet in. De CTIVD controleert de rechtmatigheid van de gehele uitvoering van de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv 2017). De commissie kan daarvoor onderzoeken beginnen, en behandelt eventuele klachten over de AIVD. De CTIVD rapporteert daarover aan de Tweede en Eerste Kamer. De CTIVD heeft voor haar werk toegang tot de AIVD-systemen. Ook moeten AIVD-medewerkers de commissie alle informatie geven waar de toezichthouder om vraagt.

De CTIVD is in 2023 drie onderzoeken begonnen naar de wettelijke bevoegdheid van de AIVD om ‘agenten’ in te zetten. Een agent is iemand die door de AIVD wordt gevraagd specifieke informatie te verzamelen. Meestal gaat het om een persoon buiten de dienst. Maar het kan ook een eigen medewerker zijn die undercover gaat. Dat kan ook op het internet zijn – dat heet dan een virtual agent. De CTIVD onderzoekt de inzet van zulke virtuele agenten, hoe de AIVD omgaat met zijn zorgplicht voor het mentale welzijn van agenten, en de inzet van journalisten als agent.

De AIVD en de MIVD hebben afgelopen jaar de aanbevelingen uitgevoerd die de CTIVD eerder deed (in toezichtrapport nr. 74 2002) over het gebruik van tools om openbare bronnen te raadplegen. De diensten hebben samen een afwegingskader gemaakt over het gebruik van zogeheten Automated Open Source Intelligence tools. De dienst en de toezichthouder zijn nog in gesprek over hoe het gebruik van zulke tools beter kan aansluiten bij hoe de dienst in het algemeen omgaat met operationele tools.

De CTIVD trok in 2023 conclusies over hoe de AIVD en de MIVD omgaan met zogeheten kabelinterceptie: het onderzoeken van het dataverkeer dat door een specifieke internetkabel stroomt. De CTIVD hield in 2021 en 2022 verscherpt toezicht op die interceptie, omdat het toen om een relatief nieuwe bevoegdheid ging. Op 23 januari 2024 boden de verantwoordelijke ministers de uitkomsten van het onderzoek aan, aan de Eerste en Tweede Kamer. Volgens de CTIVD hebben de diensten laten zien dat zij de verzamelde gegevens in de eerste fase van het onderzoek behoorlijk en zorgvuldig kunnen verwerken. Ook oordeelt de toezichthouder dat de compliance zodanig op orde is dat de diensten klaar zijn voor uitbreiding van kabelinterceptie.

De diensten moeten volgens de CTIVD wel nog meer inspanningen leveren voor de verdere verwerking van gegevens. De AIVD en de MIVD hebben daar het afgelopen jaar significante stappen in gezet. Parallel aan de uitbreiding van kabelinterceptie werken de diensten voortdurend aan het verder verbeteren van de processen.

Het wettelijk kader van de AIVD

In 2023 behandelde de Tweede Kamer een tijdelijke wet die de diensten in staat moet stellen Nederland effectiever te verdedigen tegen landen met een offensief cyberprogramma. Samen met de MIVD bracht de AIVD een verslag uit over het functioneren van de diensten tussen 2018 en 2023 – een periode van uitzonderlijke opgaven voor de veiligheid van Nederland.

De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv 2017) beschrijft de taken en bevoegdheden van de AIVD en de MIVD. Al een aantal jaar is duidelijk dat de Wiv 2017 op onderdelen niet toereikend is voor de moderne operationele praktijk van de diensten. Onafhankelijke onderzoeken door de Evaluatiecommissie Wiv 2017 en de Algemene Rekenkamer bevestigden de tekortkomingen waar de diensten in de praktijk tegenaan lopen: de diensten kunnen minder innoveren, en dreigden na de invoering van de Wiv 2017 minder wendbaar te worden in het omgaan met buitenlandse dreigingen. De slagkracht en de toekomstbestendigheid van de diensten stonden onder druk. Het kabinet besloot daarom in 2021 dat de Wiv 2017 grondig moest worden herzien.

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties bood de Tweede Kamer in september 2023 een hoofdlijnennotitie aan met voorstellen voor die herziening. Op basis daarvan, en het nog te voeren debat erover, zal een nieuwe, toekomst bestendige Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten worden gemaakt.

In 2023 behandelde de Tweede Kamer ook een tijdelijke wet, die de meest urgente problemen moet verhelpen tot de Wiv 2017 is herzien. Deze ‘Tijdelijke wet onder zoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma, bulkdatasets en overige specifieke voorzieningen’, moet de diensten onder meer in staat stellen Nederland effectiever te verdedigen tegen landen met offensieve cyberprogramma’s.

Dat wordt onder meer mogelijk gemaakt door meer duidelijkheid te geven over de inzet van kabelinterceptie, de hackbevoegdheid en de mogelijkheid om grote datasets langer te kunnen gebruiken. De Tijdelijke wet regelt ook dat de diensten bij de Raad van State beroep kunnen aantekenen tegen bindende oordelen van de TIB en CTIVD.

In overleg met de CTIVD is ook een overgangsregeling gemaakt voor de bulkdatasets die de diensten gebruiken voor hun onderzoeken. De overgangsregeling bepaalt dat de diensten die datasets in het kader van de nationale veiligheid langer mogen gebruiken na een onderbouwd verzoek hiertoe aan de minister en onder bindend toezicht van de CTIVD.

De Tijdelijke wet werd op 24 oktober 2023 met grote meerderheid aangenomen door de Tweede Kamer. En op 12 maart 2024 door de Eerste Kamer. De AIVD en MIVD zijn begonnen met een traject om de werkprocessen van de diensten voor te breiden op de inwerkingtreding van de wet.

Eén van de verplichtingen van de Wiv 2017 is dat de AIVD elk jaar een openbaar jaarverslag uitbrengt. En dat de AIVD samen met de MIVD elke vijf jaar verslag doet van het functioneren onder de nieuwe wet. In 2023 deden de beide diensten dat voor het eerst, met de publicatie van AIVD/MIVD 2018-2023, verslag van het functioneren van de diensten.

Het vijfjaarlijkse verslag beschrijft hoe de AIVD en de MIVD de uitzonderlijke opgaven waar ze in die jaren voor stonden het hoofd boden. Het dreigingsbeeld veranderde in die periode ingrijpend. Kenmerkend was en is de diversiteit aan dreigingen.

Nederland werd de afgelopen jaren steeds geconfronteerd met meerdere dominante dreigingen op hetzelfde moment, zowel nieuwe als al langer bestaande. Dat vroeg om uitbreiding van de onderzoeken en de capaciteiten van de diensten. Statelijke dreigingen, die uit Rusland en China voorop, en cyberdreigingen zijn de boventoon gaan voeren. Dat plaatste de diensten in de voorhoede van een digitaal front. Het vroeg bovendien grote investeringen in technologie, en nieuwe manieren van werken om met zulke technologie en data effectief om te gaan.

Tegelijk werden de diensten juist op dat vlak geremd door de invoering van de Wiv 2017. Zoals eerder beschreven bracht de wet in kort tijdsbestek zulke grote veranderingen in toetsing, toezicht en gegevensverwerking dat het ten koste ging van slagkracht en technologische innovatie bij de diensten.

Ook bleek de toetsing vooraf met name te knellen rond de inzet van digitale middelen. Het verslag stond ook stil bij de operationele successen die de AIVD en MIVD desondanks boekten. Onder meer het verstoren van de activiteiten van Russische inlichtingen- en veiligheidsdiensten, die een dominante rol speelden in het dreigingsbeeld. En het wegnemen van diverse concrete dreigingen van jihadisten en Lees meer op aivd.nl/wiv rechts-terroristen. Dat heeft Nederland veiliger gemaakt en levens gered.

Kerncijfers

Tabel 5: Klachten over de AIVD bij de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Nog in behandeling op 1 januari 2023	4
Ingediend in 2023	26
Geheel ongegrond verklaard	8
Deels gegrond verklaard	4
Geheel gegrond verklaard	0
Informeel afgedaan	8
Niet in behandeling genomen	4
Ingetrokken	0
Doorverwezen	0
Nog in behandeling op 31 december 2023	6

Tabel 6: Klachten over de AIVD bij de CTIVD

Nog in behandeling op 1 januari 2023	3
Ingediend in 2023	21
Geheel ongegrond verklaard	4
Deels gegrond verklaard	0
Geheel gegrond verklaard	0
Geen oordeel	0
Informeel afgedaan	4
Niet in behandeling genomen	11
Ingetrokken	0
Doorverwezen	2
Nog in behandeling op 31 december 2023	3