Themaverhaal: Criminele netwerken ontwikkelden capaciteiten die vergelijkbaar zijn met die van inlichtingen- en opsporingsdiensten

Criminele netwerken zetten gespecialiseerde, eigen ‘inlichtingenteams’ in om mensen in de gaten te houden die zij als bedreiging zien, zoals juristen of journalisten. Daardoor zijn de netwerken beter in staat aanslagen uit te voeren. Criminele inlichtingenteams infiltreren soms in onderdelen van de overheid, om aan informatie te komen. Dankzij inlichtingen van de AIVD kunnen onderdelen van de overheid tekort­komingen in beleid en wetgeving verhelpen.

De vaardigheden van gespecialiseerde criminele inlichtingenteams zijn op onderdelen te vergelijken met die van opsporings- en veiligheidsdiensten. Net als hun technische mogelijkheden. Met behulp van eigen volgteams en volgapparatuur brengen ze woonadressen, werkadressen, verblijfplaatsen en sociale netwerken van hun doelwitten in kaart. Soms halen ze informatie uit overheids- en bedrijfsdatabanken met persoonsgegevens. Daarvoor kopen ze medewerkers om, of zetten die onder druk.

Bij hun werk zijn ze steeds alert op opsporingsdiensten. Op professionele wijze proberen ze die te ontdekken, te ontwijken en af te schudden. Ze scannen bijvoorbeeld hun omgeving met behulp van technische middelen. Dat maakt het moeilijker hun activiteiten te onderkennen – activiteiten die soms aan de nationale veiligheid raken.

Dat criminelen zich hebben kunnen specialiseren in het inwinnen van inlichtingen en het voorbereidende werk voor (moord)aanslagen, komt door de grote omvang van de drugssmokkel via Nederland. Die zorgt ervoor dat Nederlandse criminele netwerken grotere belangen te verdedigen hebben en ze structureel behoefte hebben aan informatie over potentiële bedreigingen voor hun handel.

De AIVD ziet het inlichtingenwerk van criminele netwerken als een dreiging tegen de nationale veiligheid. In de eerste plaats omdat het hun mogelijk- heden vergroot om geweld te plannen en organiseren tegen onder meer advocaten, rechters, officieren van justitie, journalisten, bestuurders en politici. In het belang van de rechtsstaat moeten mensen in zulke beroepen hun werk ongehinderd en veilig kunnen doen.

Ook schaadt het de rechtsorde als onderdelen van de overheid door of voor criminelen worden geïnfiltreerd. Het maakt dat burgers er minder op kunnen vertrouwen dat die organisaties hun taak goed uitvoeren. Dat is vooral schadelijk als dat taken zijn die onmisbaar zijn voor de democratische rechtsorde.

Het niveau van de inlichtingen- en geweldscapaciteiten van de Nederlandse criminele netwerken brengt nog een risico voor de samenleving mee: dat het voor statelijke actoren die de nationale veiligheid van Nederland bedreigen interessanter wordt om met ze te samenwerken. Bijvoorbeeld voor inlichtingen- operaties, sabotageactiviteiten of moordaanslagen (lees meer over de rol van de AIVD in het stelsel bewaken en beveiligen).

De AIVD onderzocht in 2024 ook de geweldsdreiging van criminele netwerken tegen media. De netwerken proberen er geregeld voor te zorgen dat criminele concurrenten in de publiciteit komen, in de hoop dat ze zo opvallen bij politie en justitie. Zulke manipulatie is gevaarlijk voor journalisten, omdat leden van criminele netwerken hen kunnen beschouwen als verlengstuk van rivalen of van de opsporingsdiensten. Dat vergroot het risico dat zij als legitiem doelwit worden gezien. De geweldsdreiging tegen journalisten kan ook leiden tot (zelf)censuur. Als zo de persvrijheid wordt ingeperkt, schaadt dat de democratische rechtsorde.

Het AIVD-onderzoek naar criminele netwerken richt zich op andere aspecten van georganiseerde misdaad, dan waar het Openbaar Ministerie (OM) en de politie onderzoek naar doen. In het bijzonder naar dreigingen tegen de democratische rechtsorde en de infiltratie van overheden, bedrijven en kritieke infrastructuur. De AIVD onderzoekt specifieke zwakke plekken bij de overheid en het bedrijfsleven die criminelen hiervoor kunnen misbruiken, zogeheten systeemkwetsbaarheden. Bijvoorbeeld bij bedrijven en organisaties die persoonsgegevens verwerken of bij de afgifte van identiteitsdocumenten.

Criminele netwerken doen er alles aan om hun belangen te bewaken en buiten het zicht van politie en het strafrecht te blijven werken. Daarvoor misbruiken ze elke kwetsbaarheid die ze kunnen vinden in wetgeving, beleid of in de werkpraktijk van onderdelen van de overheid en bedrijven.

De AIVD heeft in 2024 andere onderdelen van de overheid gewezen op de mogelijkheden die criminele netwerken hebben gevonden om zulke kwetsbaarheden te misbruiken, zodat die overheidsonderdelen kunnen werken aan oplossingen. Dat maakt het op termijn moeilijker voor criminele netwerken om medewerkers van de overheid te corrumperen, aan informatie en persoonsgegevens te komen of hun inlichtingenactiviteiten uit te voeren.

Waarom en wanneer de AIVD criminele netwerken onderzoekt Het beschermen van de nationale veiligheid is de wettelijke kerntaak van de AIVD. Als het ernstige vermoeden bestaat dat een crimineel netwerk de nationale veiligheid schaadt, of nog kan en wil schaden, kan de AIVD zo’n netwerk onderzoeken. De AIVD heeft daarbij een eigen, afgebakende taak. Het opsporen (en vervolgen) van strafbare feiten is de taak van het Openbaar Ministerie en de Politie. Doordat de politie, het OM en de AIVD elk vanuit hun eigen perspectief onderzoek doen naar criminele netwerken krijgt de Rijksoverheid een vollediger beeld van hoe Nederland weerbaarder kan worden tegen criminele ondermijning. Het onderzoek van de AIVD draagt concreet bij aan het voorkomen van geweld tegen ministers, officieren van justitie, rechters, journalisten en andere beroepen die worden omschreven als ‘belangendragers van de democratische rechtsorde’. En aan het voorkomen van andere dreigingen tegen de nationale veiligheid. Ook informeert de AIVD de regering over deze dreigingen en over mogelijk te verhelpen tekortkomingen in beleid en wetgeving.