Dreigingen wegnemen en helpen voorkomen

Als de AIVD dreigingen ontdekt, waarschuwt de dienst partners die daartegen kunnen optreden. Dit hoofdstuk beschrijft wanneer en op welke manier dat in 2021 is gebeurd. Er zijn bij de AIVD ook unieke afdelingen die eraan werken om gevaren voor Nederland te beperken en te voorkomen. Op deze pagina staat ook wat zij in 2021 deden.

Veiligheidsonderzoeken

De Unit Veiligheidsonderzoeken (UVO) voerde vorig jaar 51.354 onderzoeken uit naar (kandidaat-)vertrouwensfunctionarissen.
De AIVD en de MIVD zetten in 2021 verdere stappen richting één veiligheidsonderzoek met één verklaring van geen bezwaar (VGB) voor alle afnemers.
Een mijlpaal was de ingebruikname van een systeem dat helpt de burgerluchtvaart veilig te houden tegen risico's van insider threat.

De UVO doet veiligheidsonderzoeken naar (kandidaat-)vertrouwensfunctionarissen - mensen die door hun werk toegang hebben tot geheimen, of in een positie zijn waarin ze de nationale veiligheid kunnen schaden.

Bijvoorbeeld bij de Rijksoverheid, de luchtvaart en bedrijven die aan vitale processen werken.

De UVO is een gezamenlijke unit van de AIVD en de MIVD.

In 2021 nam de unit op basis van veiligheidsonderzoeken 51.354 besluiten over het al dan niet verlenen van een 'verklaring van geen bezwaar'. Een stijging van zo'n 3.500 ten opzichte van 2020. De UVO kreeg toen minder aanvragen van de luchtvaart, omdat die hard was getroffen door de coronapandemie.

'De UVO streeft naar één uniform proces met op de langere termijn één verklaring van geen bezwaar voor alle afnemers.'

Van het totale aantal onderzoeken in 2021 zijn 26.438 onderzoeken uitgevoerd door de UVO zelf (10.959 door de AIVD en 15.479 door de MIVD) en 24.916 door de Nationale Politie en de Koninklijke Marechaussee (KMar), onder mandaat van de AIVD.

De UVO streeft naar één uniform proces met op de langere termijn één VGB voor alle afnemers. Daartoe heeft de UVO afgelopen jaar de werkprocessen verbeterd en zoveel mogelijk gelijkgetrokken.

Zo zijn de AIVD en MIVD steeds meer in staat op dezelfde manier een veiligheidsonderzoek te doen. Ook versterkte de UVO het klantcontactcentrum voor betere bereikbaarheid en goede klachtenafhandeling.

In 2021 is de verdere opbouw van het programma Modernisering Veiligheidsonderzoeken (MVO) gerealiseerd. Dat zorgt voor een snellere VGB-aanvraag, dankzij geautomatiseerde onderdelen en aangepaste processen.

Een mijlpaal was de ingebruikname van Automatisch Alerteren. Een systeem dat de UVO op de hoogte brengt als er bij een vertrouwensfunctionaris in de burgerluchtvaart wijzigingen zijn in het Justitieel Documentatiesysteem, of als er nieuwe inlichtingeninformatie is over hem of haar.

Zo nodig doet de UVO dan een hernieuwd onderzoek. Dat helpt de burgerluchtvaart veilig houden. Op termijn zal Automatisch Alerteren ook worden gebruikt bij andere veiligheidsonderzoeken.

In 2021 heeft de UVO samen met andere afdelingen van de diensten, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Defensie een concept van het wetsvoorstel tot wijziging van de Wet veiligheidsonderzoeken (Wvo) opgesteld.

Begin 2022 is het voorstel voor internetconsultatie voorgedragen en wordt een uitvoeringstoets gedaan. Indiening bij de Tweede Kamer wordt in de tweede helft van 2022 verwacht.

'Een A-onderzoek is het meest diepgaand en wordt slechts ingesteld voor de kwetsbaarste vertrouwensfuncties.'

Ook is in 2021 de nieuwe Beleidsregel veiligheidsonderzoeken geïmplementeerd. Dat ging probleemloos. Door deze beleidsregel is meer maatwerk mogelijk bij een verblijf in het buitenland van een kandidaat-)vertrouwensfunctionaris.

Er zijn drie categorieën voor veiligheidsonderzoeken, afhankelijk van de aard van de vertrouwensfunctie: het A-, B-, of C-onderzoek. Hoe meer schade een (kandidaat-)vertrouwensfunctionaris kan aanrichten aan de nationale veiligheid, hoe diepgaander het onderzoek.

Een A-onderzoek is het meest diepgaand en wordt slechts ingesteld voor de kwetsbaarste vertrouwensfuncties. Na een positief afgerond onderzoek krijgt de kandidaat een 'verklaring van geen bezwaar' (VGB).

De UVO rondde in 2021 gemiddeld 94 procent van de onderzoeken af binnen de wettelijke termijn van acht weken. Dat ligt ruim boven de norm van 90 procent.

Alle cijfers over afgeronde veiligheidsonderzoeken in 2021

Bekijk de tabellen 'Afgeronde veiligheidsonderzoeken door AIVD en gemandateerde partijen' en de 'Afhandeling van bezwaar- en (hoger)beroepsprocedures' in het hoofdstuk Kerncijfers.

Contraproliferatie

Een aantal landen werkt aan nieuwe soorten massavernietigingswapens, die niet binnen bestaande wapenverdragen vallen.
Bij sommige van die wapens is de drempel om ze te gebruiken mogelijk lager.

De gezamenlijke Unit Contraproliferatie (UCP) van de AIVD en de MIVD onderzoekt de biologische, chemische, nucleaire en ballistische wapenprogramma's van landen van zorg, en hoe deze landen de kennis en goederen verwerven die nodig zijn om zulke massavernietigingswapens te maken.

Het is een onderzoeksgebied dat al langere tijd sterk in beweging is.

Veel landen werken aan de doorontwikkeling van bestaande wapens, en aan nieuwe soorten massavernietigingswapens, die niet binnen bestaande definities en wapenverdragen vallen.

Zo testte Iran afgelopen jaar langeafstandsraketten met een groter bereik, waardoor ook de dreiging voor Europese landen toeneemt.

Ook worden nieuwe soorten wapens ontwikkeld. Bijvoorbeeld voor gebruik in de ruimte, of cyberwapens die potentieel de schade kunnen aanrichten van een massavernietigingswapen.

De wereld wordt daardoor minder stabiel, en dat bedreigt de nationale veiligheid van Nederland.

Sommige landen ontwikkelen die wapens precies zo, dat ze internationale wapenverdragen omzeilen.

Het risico daarvan is drieledig. Als een wapen niet binnen een verdrag valt, betekent het dat landen nog niet met elkaar hebben afgesproken zo'n wapen niet te gebruiken bij conflicten.

Materiaal dat nodig is voor de vervaardiging ervan mag worden geëxporteerd. Nederland en ook andere landen kunnen niet zomaar onderzoek doen naar wapens die nog niet als zodanig zijn geclassificeerd.

Een specifiek gevaar van sommige soorten nieuwe wapens is dat ze kleinschaliger zijn in te zetten. Dat verlaagt mogelijk de drempel om ze te gebruiken.

De kans op grootschalige inzet van chemische wapens, of het gebruik van een strategisch nucleair wapen, is klein en gebeurde afgelopen decennia zelden (in het conflict in Syrië werden chemische wapens gebruikt) tot nooit.

Het inzetten van zulke wapens zou worden opgevat als zo'n escalatie van een conflict dat daarop mogelijk de zwaarste tegenreactie zou volgen. Maar Novichok - in feite een kleinschalig chemisch wapen - is al gebruikt om aanslagen te plegen op Russische dissidenten.

De vrees is dat landen van zorg ook andere nieuwe, tactische massavernietigingswapens eerder zouden gebruiken bij een conflict.

Wat de vrees daarvoor versterkt, is dat enkele landen van zorg als filosofie lijken te hanteren: zorg niet alleen dat je wapens hebt, maar toon ook aan de wereld dat je bereid bent ze te gebruiken. Zo'n escalatie werkt in hun optiek deëscalerend: het doel is aanvallen afschrikken.

Het werk van de UCP is erop gericht verwerving van goederen en kennis voor massavernietigingswapens te voorkomen.

Onder meer door bedrijven en (kennis)instellingen te wijzen op het risico dat ze ongewild goederen of kennis leveren die worden gebruikt voor wapenprogramma's.

En ook door de Rijksoverheid van inlichtingen te voorzien. Die kan op basis daarvan beleid maken, export stoppen, of personen en organisaties sancties opleggen.

Weerbaarheid

De AIVD helpt de overheid, vitale sectoren en de Nederlandse economie weerbaar te zijn tegen dreigingen.
Op cybergebied geldt: echte veiligheid is ook veerkracht.
In de toegenomen competitie tussen landen is het des te belangrijker dat Nederland staatsgeheimen veilig houdt, dankzij eigen cryptografie.

De AIVD doet niet alleen inlichtingenonderzoek naar dreigingen tegen Nederland.

Het is ook een taak van de dienst om op basis van zijn inlichtingenpositie de overheid, vitale sectoren en de Nederlandse economie te helpen weerbaar te zijn.

De AIVD probeert hen bewust te maken van het risico dat ze doelwit kunnen worden van onder meer spionage, sabotage en kennisdiefstal door andere landen, en adviseert ze over adequate beveiligingsmaatregelen. Als ze toch slachtoffer worden, geeft de dienst perspectief en advies.

De vraag naar zulk advies neemt al enkele jaren toe, ook in 2021 weer.

Dat komt deels doordat diverse landen ernaar streven (onder meer economische) voorsprong te krijgen op andere landen, en bereid zijn daarvoor unieke (Nederlandse) kennis en innovaties te vergaren.

Lees meer daarover bij Economische veiligheid in het hoofdstuk Internationale dreigingen en politieke veiligheidsbelangen.

Het komt ook doordat de techniek dit makkelijker maakt. Statelijke actoren die willen spioneren, saboteren of kennis stelen, doen dat steeds vaker (ook) digitaal, waarmee de dreiging van digitale aanvallen voor Nederland toeneemt.

Lees meer daarover bij cyberdreiging in het hoofdstuk Internationale dreigingen en politieke veiligheidsbelangen.

'De AIVD adviseert organisaties het principe assume breach te hanteren: maak - bovenop het nemen van beveiligingsmaatregelen - realistische plannen voor als je toch wordt gehackt.'

Een nieuw middel om de Rijksoverheid en vitale sectoren te helpen daarmee om te gaan, zijn de cyberadviezen. Die brengt de AIVD uit sinds 2021.

Cyberadviezen geven organisaties concreet, technisch advies over hoe ze kunnen omgaan met actuele cybercampagnes van statelijke actoren. De afgelopen jaar gegeven adviezen gingen onder meer over veilig thuiswerken, de compromittering van mailboxen, en het gebruik van sociale media door statelijke actoren.

Anders dan de meeste inlichtingenproducten zijn cyberadviezen ongerubriceerd. Dit betekent dat ze geen geheime informatie bevatten en daarom breder verspreid kunnen worden.

De eerste ervaringen hiermee zijn positief: het geeft ministeries en andere organisaties handelingsperspectief en helpt ze hun veerkracht te vergroten.

De AIVD probeert organisaties recent meer te laten denken vanuit het principe van assume breach: maak (bovenop het nemen van beveiligingsmaatregelen) realistische plannen voor de stappen je zet als je toch wordt gehackt.

Organisaties staan sterker in hun schoenen als ze niet alleen digitale aanvallen kunnen afslaan, maar ook weten hoe ze moeten handelen als een hacker toch toegang heeft gekregen tot hun netwerk. En als ze bovendien de kennis en de back-ups hebben om daarna zo snel mogelijk de normale bedrijfsvoering te hervatten.

Daartoe denkt de dienst mee met organisaties, en helpt ze bepalen wat de ‘kroonjuwelen’ zijn die het best beveiligd moeten worden.

Zo'n realistische benadering doet recht aan de alomtegenwoordigheid van cyberaanvallen en de capaciteiten die sommige landen inmiddels hebben.

En het sluit aan bij de praktijk van veel organisaties en instellingen - voor wie het simpelweg onbetaalbaar of niet gebruiksvriendelijk is om niet alleen de primaire bedrijfsprocessen, maar de gehele bedrijfsvoering de zwaarst mogelijke (digitale) beveiliging te geven.

Goede samenwerking binnen de Rijksoverheid komt digitale veiligheid ook ten goede.

Daarom is de AIVD in 2021 nog intensiever gaan samenwerken met het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC). Adviezen en kennisproducten worden op elkaar afgestemd. En samen met het NCSC en andere partners heeft de AIVD afgelopen jaar met alle ministeries gesproken over het vergroten van hun digitale weerbaarheid.

Op het gebied van digitale veiligheid werkt de AIVD altijd nauw samen met de MIVD en de NCTV. Daarnaast werkt de dienst nauw samen met internationale partners.

De toegenomen competitie tussen landen en de groeiende cyberdreiging maken het des te belangrijker dat Nederland digitaal soeverein blijft en dat het staatsgeheimen veilig kan houden. Daarvoor zijn hoogwaardige cryptografieproducten nodig, die in Nederland (en een enkele keer in Europees verband) worden gemaakt.

Het Nationaal Bureau Verbindingsbeveiliging (NBV) van de AIVD speelt daarin een belangrijke rol. Het NBV werkt van oudsher aan het geheimhouden van Nederlandse staatsgeheimen, en aan veilige communicatie voor onder meer het leger en het diplomatieke verkeer.

In 2021 werkte de AIVD verder aan de uitvoering van de in 2019 opgestelde Nationale Cryptostrategie. De strategie beschrijft hoe de Rijksoverheid aan betrouwbare beveiligingsmiddelen komt voor zeer gevoelige informatie.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken coördineert daarin en verzamelt de behoeftes van ministeries, waarna de dienst die vragen uitzet bij het juiste bedrijf.

De AIVD schrijft vereisten voor en test de gebouwde software of hardware. De dienst draagt er bovendien aan bij dat universiteiten vakgroepen hebben waar de cryptologen van de toekomst worden opgeleid.

De AIVD kijkt vooruit om de overheid, vitale sectoren, en topsectoren van het bedrijfsleven weerbaar te maken tegen de (digitale) dreigingen van de toekomst.

Daarom bracht de dienst in 2021 niet alleen een publicatie uit over het verdedigen van computernetwerken, maar ook over de komende dreiging van quantumcomputers - die sommige cryptografie zullen kunnen breken. Dat helpt organisaties betere beveiligingsmaatregelen te nemen.

De dienst bestudeert ook de veiligheidsrisico's van onder meer kunstmatige intelligentie (AI) en the internet of things.

Het NBV onderhandelt samen met de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie met andere landen over informatiebeveiligingsverdragen. Daarin worden afspraken gemaakt over de beveiliging en uitwisseling van vertrouwelijke en geheime informatie.

In 2021 is het verdrag met Spanje goedgekeurd door de Ministerraad.

De rol van de AIVD in het stelsel bewaken en beveiligen

Vooral anti-overheidsextremisten bedreigden in 2021 hoogwaardigheidsbekleders.
De AIVD draagt door inlichtingen en analyses bij aan het stelsel dat hun veiligheid bewaakt.

De inlichtingen van de AIVD dragen bij aan het stelstel dat onder meer politici, bewindspersonen en diplomatieke objecten bewaakt en beveiligt.

Mede op basis van risicoanalyses, dreigingsanalyses en -inschattingen van de dienst(en) besluit de NCTV of hoogwaardigheidsbekleders (extra) beveiliging nodig hebben, zodat ze ongestoord hun werk kunnen blijven doen.

Afgelopen jaar zag de AIVD veel bedreigingen tegen politici en bewindspersonen, vooral geuit door anti-overheidsextremisten. Er lijkt meer bereidheid om dreigementen ook uit te voeren. Die is terug te zien in aanhoudingen en veroordelingen.

Lees meer over anti-overheidsextremisme in 2021 in het hoofdstuk Nationale dreigingen.

De AIVD stelde afgelopen jaar dreigingsinschattingen op voor diplomaten en diplomatieke objecten. En voor functionarissen en leden van de rechterlijke macht die betrokken zijn bij de Nederlandse statenklacht over de Russische betrokkenheid bij het neerhalen van vlucht MH17 in 2014.

De AIVD stelde ook dreigingsinschattingen op voor evenementen: de Nationale Herdenking, Veteranendag, Prinsjesdag en het Eurovisie Songfestival.

Meer weten?

Voor meer informatie over deze aandachtsgebieden:

Ga terug naar de overzichtspagina van het AIVD-jaarverslag 2021.