Dreigingen helpen voorkomen of wegnemen

Vergroot afbeelding

• Noord-Korea lanceerde afgelopen jaar meer ballistische raketten dan in enig ander jaar.
• Iran zette verdere stappen in zijn nucleaire programma.
• De AIVD en MIVD wisten in enkele gevallen te voorkomen dat Rusland en Iran uit Nederland kennis of techniek konden halen voor hun kernwapenprogramma's. 

De Unit Contraproliferatie (UCP) van de AIVD en de MIVD onderzoekt of landen die een bedreiging kunnen vormen voor de (inter)nationale veiligheid - zogenoemde landen van zorg – massavernietigingswapens hebben of ontwikkelen.

Daarbij hoort onderzoek naar biologische, chemische en nucleaire wapenprogramma's en onderzoek naar wapensystemen die massavernietigingswapens kunt 'overbrengen', zoals ballistische rakketten.

Het onderzoek is erop gericht de bedoelingen en technische mogelijkheden van landen van zorg te achterhalen. Ook wil de UCP voorkomen dat Nederland onbedoeld bijdraagt aan hun wapenprogramma's door materialen, technologie of wetenschappelijke kennis daarvoor te exporteren. Nederland en de wereld worden daarvan veiliger, en het draagt direct bij aan de bescherming van de internationale rechtsorde.
 
In 2022 werkte Noord-Korea verder aan zijn nucleaire programma. Het land lanceerde afgelopen jaar meer ballistische raketten dan in enig ander jaar. Volgens het land waren een deel van deze lanceringen oefeningen van de eenheden voor tactische nucleaire wapens.

Kim Jong-un, de leider van Noord-Korea, zei eerder meer nadruk te willen leggen op tactische nucleaire wapens in de militaire doctrine van het land. Ook zei hij te willen werken aan een super large hydrogen bomb. Eind november verklaarde hij van Noord-Korea 'world's most powerful nuclear force' te willen maken. Algemeen wordt aangenomen dat een nieuwe nucleaire test aanstaande is.
 
Ook Iran zette afgelopen jaar verdere stappen in zijn nucleaire programma. Het land bouwt voorraden van 20% en 60% verrijkt uranium steeds verder op. Door centrifuges kan dat verder worden verrijkt tot 90% verrijkt uranium dat nodig is voor een kernwapen. 

Iran laat de afspraken die zijn gemaakt in het kader van het Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) steeds verder achter zich. En door de inzet van steeds geavanceerder uraniumverrijkingscentrifuges vergroot het zijn verrijkingscapaciteit. Daarmee komt de optie van een eventuele eerste kernproef steeds dichterbij. 

De Iraanse Revolutionaire Garde (IRGC) heeft in 2022 bovendien een aantal nieuwe raketten gepresenteerd. Onder meer de medium range ballistic missile die ze Kheibar Shekan ('Fortenvernietiger') hebben genoemd. Ook heeft de Revolutionaire Garde het militaire ruimtevaartprogramma verder ontwikkeld. 

Zo voerde de IRGC in maart 2022 een lancering uit met de space launch vehicle (SLV) Qased. Die bracht de satelliet Nour-2 in een baan om de aarde. In november lanceerde de Revolutionaire Garde een nieuwe SLV, die ze Ghaem-100 noemen. De techniek die in deze programma's wordt gebruikt, kan worden ingezet om raketten met een intercontinentaal bereik te ontwikkelen. Dat kan een bedreiging voor Europa en voor Nederland vormen.

De unit contraproliferatie zette in 2022 het onderzoek voort naar het gebruik van chemische wapens in Syrië. De focus lag op de huidige situatie, maar er is ook onderzocht welke generaals van het Syrische regime verantwoordelijk zijn voor gifgasaanvallen uit het verleden. 

In 2022 heeft de unit ook het onderzoek naar biologische wapenprogramma's van verschillende landen van zorg voortgezet, waaronder Rusland en Iran. Daarnaast lag de focus op recente ontwikkelingen in de biotechnologie en mogelijke gevolgen daarvan voor de ontwikkeling van nieuwe typen biologische wapens. 

De unit wist in 2022 in enkele gevallen te voorkomen dat onder meer Rusland en Iran materialen, techniek en (toegepaste) wetenschappelijke kennis uit Nederland bemachtigden die ze hadden kunnen gebruiken voor hun nucleaire programma's.

Het ging onder meer om high-tech-goederen die een belangrijke rol spelen in het moderniseren van massavernietigingswapens. De AIVD heeft daarover ambtsberichten uitgebracht aan de overheid en aan financiële instellingen.

Financiële instellingen spelen daarin een rol omdat Rusland, maar ook andere landen van zorg, steeds complexere constructies bedenken om exportcontroles en sancties te omzeilen. Ze zetten daartoe onder meer dekmantelbedrijven op in Europese landen, en bedenken financiële constructies om de herkomst van de financiering te maskeren.

De theoretische kennis van Iran op nucleair vlak staat bekend als hoogwaardig. Maar als gevolg van sancties heeft Iran moeite experimenteel onderzoek uit te voeren. Iraanse onderzoekers en studenten komen naar het Westen om hier praktische kennis en vaardigheden op te doen, ook bij technische universiteiten in Nederland.

Inspanningen van de UCP voorkwamen in 2022 dat een Iraanse wetenschapper, verbonden aan een gesanctioneerd instituut, relevante (toegepaste) kennis kon verwerven bij een Nederlandse technische universiteit. 

Die kennis had toepasbaar kunnen zijn in het kernwapenprogramma van Iran. Wanneer nodig onderzoekt de AIVD ook nieuwe ontwikkelingen op het gebied van massavernietigingswapens.

Vergroot afbeelding

Weerbaarheid vraagt een integrale aanpak

• Hoe effectief Nederland kan reageren op dreigingen, hangt af van de inzet van veel verschillende partijen.  
• De AIVD draagt met inlichtingen en advies bij aan de weerbaarheid van onder meer ministeries, bedrijven en universiteiten.
• Ook helpt de AIVD de Rijksoverheid bij het beschermen van staatgeheimen.

Voorgaande hoofstukken beschreven hoe dreigingen tegen Nederland met elkaar (kunnen) samenhangen of invloed hebben op elkaar. Dat maakt het meer dan ooit nodig dat de tegenmaatregelen die Nederland neemt, ook samenhangen. En dat actief aan weerbaarheid wordt gewerkt (de komende vier jaar investeert de AIVD dan ook nog extra in weerbaarheid) zoveel mogelijk integraal, en met betrokkenheid van alle relevante partijen. 

De samenwerking die de AIVD aangaat tegen dreigingen voor Nederland, is in de eerste plaats internationaal. Met andere (doorgaans westerse) landen en diensten die te maken hebben met dezelfde soort statelijke dreigingen.

Het meest zichtbaar was dat in 2022 in het gezamenlijk optreden tegen de Russische agressie in Oekraïne. Meer daarover staat in het hoofdstuk Internationale dreigingen. 

Een ander voorbeeld is dat de AIVD afgelopen jaar bijdroeg aan de digitale weerbaarheid van EU-instellingen. Ook is de dienst nauw betrokken bij nieuwe EU-verordeningen en richtlijnen die Europa digitaal veiliger kunnen maken. Onder meer de Verordening voor Informatiebeveiliging, de Verordening voor Cybersecurity, de Netwerk en Informatiesystemenrichtlijn en de Cyber Resilience Act.

Binnen Nederland ziet de AIVD (samen met Defensie en de MIVD) bovendien toe op de beveiliging van alle EU-, ESA- en NAVO-gerubriceerde informatie. Lees meer over de cyberdreigingen tegen Nederland in het hoofdstuk Internationale dreigingen. 

Weerbaarheid vraagt in de tweede plaats ook een gecoördineerde aanpak binnen de Nederlandse overheid en tussen de overheid en de maatschappij. Bijvoorbeeld om ongewenste kennisoverdracht naar China en andere landen tegen te gaan. 

De AIVD droeg daar in 2022 op verschillende manieren aan bij. Zo is de dienst betrokken bij het initiatief van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om een screening in te voeren voor bepaalde personen die tot Nederland willen worden toegelaten om studie te doen naar een sensitief vakgebied.

Ook zijn de AIVD en de MIVD twee van de partijen die betrokken zijn bij het nieuwe Kennisveiligheidsloket. Dat Rijksbrede loket werd in januari 2022 geopend om Nederlandse kennisinstellingen te helpen met de veiligheidsvragen waarmee zij worstelen. 

Nederlandse universiteiten en kennisinstellingen zijn aantrekkelijke doelwitten voor landen die op zoek zijn naar hoogwaardige technologische kennis. Daarom stijgt de vraag naar informatie bij het loket. De manier van samenwerken binnen het Kennisveiligheidsloket is, omdat die goed functioneert, inmiddels al de blauwdruk geworden voor het Ondernemersloket Economische Veiligheid. 

Dat loket in oprichting is bedoeld om bedrijven te helpen die geconfronteerd worden met risico's voor de economische veiligheid, zoals spionage door andere landen. Bedrijven hadden tot nu toe niet één aanspreekpunt binnen de overheid, daarom hebben alle betrokken overheidspartijen besloten samen zo'n punt in te richten.

Het loket is bedoeld om onder meer kennisintensieve MKB-bedrijven die in de belangstelling staan van andere landen, te helpen met vragen over samenwerking met bedrijven en mensen buiten de Europese Unie, exportcontrole, buitenlandse reizen en personeelsbeleid. Dat kan een belangrijke bijdrage leveren aan de weerbaarheid van zulke bedrijven tegen economische spionage. 

Twee specifieke taken van de AIVD die bijdragen aan een weerbare overheid en bedrijfsleven zijn de zogeheten naslagtaak en het werk dat de dienst doet om Nederlandse staatsgeheimen, geheim te houden. 

De naslagtaak houdt in dat een organisatie in het belang van de nationale veiligheid aan de AIVD kan vragen 'naslag' te doen naar een persoon of instantie. Dus: na te gaan of er in de bestanden van de dienst informatie is over een persoon of instantie, waaruit een dreiging voor de nationale veiligheid blijkt. Dat is niet hetzelfde als een AIVD-onderzoek, en er zijn duidelijke regels aan verbonden. 

De wet bepaalt dat de AIVD ook naslag kan doen om de economische veiligheid van Nederland te beschermen. Zo kan de Nederlandse overheid de dienst vragen naslag te doen naar bedrijven die bijvoorbeeld overnames, investeringen of fusies willen doen die de nationale veiligheid kunnen schaden. 

Een van die aanvragers is het ministerie van Economische Zaken dat op grond van de Elektriciteitwet 1998, de Telecommunicatiewet en de Gaswet naslagverzoeken kan indienen.

De AIVD verwacht in 2023 meer naslag te zullen doen voor het departement, zodra in dat jaar de Wet veiligheidstoets investeringen fusies en overnames (wet vifo) in werking treedt. In voorbereiding daarop is de dienst bezig het werkproces hierop in te richten.

De Rijksoverheid, waaronder de AIVD, heeft afgelopen jaar ook voortgang geboekt met de Nationale Cryptostrategie (NCS). Die beschrijft hoe de overheid ervoor kan zorgen dat er betrouwbare informatiebeveiligingsproducten beschikbaar blijven voor zeer gevoelige informatie. Dat helpt Nederlandse geheimen, geheim te houden. De AIVD speelt een belangrijke rol bij het helpen ontwikkelen en evalueren van deze producten, die door specialistische bedrijven worden gemaakt.

De NCS is in 2022 opgenomen in het Coalitieakkoord. Dat is belangrijk om ook op langere termijn de bescherming van staatsgeheimen te garanderen. Het is de verwachting dat de eerste informatiebeveiligingsproducten die binnen de strategie zijn ontwikkeld, in 2023 beschikbaar komen voor de Rijksoverheid. 

Een integrale aanpak van weerbaarheid vraagt tot slot ook breed maatschappelijk bewustzijn van de economische dreigingen tegen Nederland. De AIVD droeg ook daar in 2022 met partners aan bij.

Door inlichtingen en technische expertise te leveren aan de overheid, door in gesprek te gaan met vitale sectoren en topsectoren. En ook door bedrijven en burgers bewuster te maken van het bestaan van economische spionage en de gevolgen daarvan. 

Dat gebeurde in publicaties als het Dreigingsbeeld Statelijke Actoren, dat met de MIVD en de NCTV is gemaakt. En het gebeurt met openbare publicaties die de AIVD verwacht nog uit te brengen in 2023.