Internationale dreigingen

Vergroot afbeelding

• De inval van Rusland in Oekraïne is meer dan een conflict tussen twee landen. 
• Oekraïne is het militaire strijdtoneel, maar voor Moskou gaat de onderliggende strijd over zeggenschap over hoe de wereld wordt bestuurd. 
• De AIVD en de MIVD onderzoeken alle dreigingen die van Rusland uitgaan in samenhang.

'Geen enkel groot land eindigt waar zijn grondgebied eindigt.'

Dat is het centrale thema in president Poetins geopolitieke denken: Rusland eist als zelfverklaarde grootmacht het recht op de wereldorde te kunnen vormgeven naar eigen inzicht.

Rusland gaat militaire avonturen aan, organiseert ongekende binnenlandse repressie, hackt, liquideert vijanden, ligt dwars in internationale organisaties, probeert verdeeldheid te zaaien in het Westen, gebruikt de gaskraan om het Westen te chanteren, escaleert zijn nucleaire retoriek, en probeert in samenwerking met China het internationale systeem in het eigen voordeel aan te passen.

Met de grootschalige invasie van Oekraïne, in februari, heeft Rusland de grootste oorlog op het Europese continent ontketend sinds de Tweede Wereldoorlog. Poetin heeft met de invasie duidelijk gemaakt dat Rusland bereid is om op grote schaal geweld te gebruiken om de Europese en internationale verhoudingen naar zijn hand te zetten.

Met de inval begon dan ook meer dan een militair conflict tussen twee landen. Het bracht ontwikkelingen die al lang gaande zijn in de wereld plotseling in stroomversnelling, veranderde de verhoudingen tussen groepen landen, en kan nog lange tijd beïnvloeden hoe landen met elkaar omgaan. Het bleek, kortom, een geopolitieke systeemschok.

Oekraïne is het militaire strijdtoneel, maar voor Moskou gaat de onderliggende strijd over de geopolitieke verhoudingen in de wereld. Moskou beschouwt zich al jaren in een existentieel conflict met het Westen. Hoewel Rusland waarschijnlijk geen openlijk militair conflict met de NAVO wil riskeren, schrikt het er niet voor terug om een breed arsenaal aan middelen te gebruiken om het Westen schade toe te brengen en zijn eigen positie te verbeteren.

Moskou gebruikt bijvoorbeeld energie als wapen om westerse economieën te beschadigen. Rusland beperkt doelbewust de gastoevoer naar Europa, waardoor krapte ontstaat op de markten en gasprijzen tot recordhoogte stijgen. Hier voelt vrijwel iedere Europeaan de gevolgen van Poetins economische oorlog tegen het Westen. Rusland hoopt zo het maatschappelijk draagvlak voor de westerse steun aan Oekraïne te ondermijnen.

Rusland gebruikt ook informatie als wapen tegen het Westen. Het land zegt in 'informatie-oorlog' met het Westen te zijn en gebruikt daarvoor onder meer staatsmedia, bekende Russen, opiniemakers, websites, veteranen, bloggers en inwoners uit de Donbas om het eigen narratief te versterken en critici in een kwaad daglicht te plaatsen. 

Russische inlichtingen- en veiligheidsdiensten en uiteenlopende (semi-) overheidsfunctionarissen zijn in het verborgen actief om het Kremlin-narratief te versterken. Het Kremlin richt zijn informatiecampagnes niet alleen op de eigen en op de Oekraïense bevolking. Het zoekt ook heimelijk naar ingangen in de Europese politiek, en bij Europese bestuurders en media. Hoewel Moskou zijn pijlen daarbij niet specifiek op Nederland richt, heeft Moskou afgelopen jaar soms verregaande pogingen gedaan om het westerse publieke debat over de invasie en het politiek-bestuurlijke bestel heimelijk te beïnvloeden.

Spionage is voor Rusland eveneens een wapen in de strijd. Het Kremlin gebruikt de inlichtingen- en veiligheidsdiensten FSB, GRU en SVR als instrument om binnen- en buitenlandse doelen te behalen. Rusland probeert er door spionage onder meer achter te komen hoe de NAVO en de EU besluiten nemen, en vervolgens hoe het die besluitvorming kan ondermijnen.

De AIVD en MIVD zijn samen met internationale partners voortdurend actief om deze dreiging tegen te gaan. In reactie op de Russische inval hebben Europese landen bijvoorbeeld meer dan 350 Russische inlichtingenofficieren tot persona non grata verklaard (lees verder bij 'Spionage en inmenging in Nederland').

Ten slotte gebruikt Rusland ook cyberaanvallen. Niet zo grootschalig als tijdens en kort na de invasie werd verwacht, maar het digitale domein is wel degelijk belangrijk gebleken in de oorlog. Rusland probeerde door digitale spionage onder meer een beeld te krijgen van Oekraïense politieke en militaire besluiten, Oekraïense troepenbewegingen en communicatie tussen legeronderdelen.

Rusland probeerde ook door digitale spionage rekruten van het Oekraïense leger te identificeren. Bovendien lijkt Rusland meer bereid digitaal te spioneren bij landen die Oekraïne steunen. En - tegen de achtergrond van de Europese gastekorten - moet Rusland worden gezien als een grotere digitale bedreiging voor de wereldwijde energiesector.

De AIVD en de MIVD onderzoeken alle dreigingen die van Rusland uitgaan in samenhang. De diensten maken potentiele doelwitten van deze Russische dreigingen in Nederland weerbaarder. Specifiek het Nederlandse politieke bestel. De diensten hebben ook als doel (digitale) operaties van de Russische inlichtingen- en veiligheidsdiensten FSB, SVR en GRU in binnen- en buitenland te verstoren, om ervoor te zorgen dat die minder effectief zijn. 

De AIVD beschouwt de activiteiten van deze Russische diensten als een dreiging tegen de nationale veiligheid van Nederland, en tegen de Nederlandse belangen in het buitenland. Daarnaast voorzien de AIVD en MIVD de regering en ministeries van informatie om de dreiging die van Rusland uitgaat te duiden en de overheid in staat te stellen om daar passend beleid tegen te maken. 

De sociaaleconomische effecten van de oorlog kunnen mogelijk bijdragen aan maatschappelijke onrust in Nederland en de groei van anti-institutioneel extremisme.

Ook kan het kansen bieden voor het internationaal terrorisme, gericht tegen Europa. Potentieel kunnen die ontwikkelingen elkaar versterken. 

De AIVD heeft geen aanwijzingen dat (grote) groepen Nederlanders met een extremistische ideologie naar Oekraïne zijn gereisd om daar deel te nemen aan de oorlog, aan hetzij Oekraïense, hetzij Russische zijde.

Vergroot afbeelding

Cyberdreigingen

• In 2022 vond waarschijnlijk de eerste succesvolle, statelijke cyberaanval plaats op de overheidsnetwerken van een NAVO-lidstaat (Albanië) met sabotage als doel. 
• Het onderstreept de massieve dreiging die inmiddels uitgaat van landen met cyberaanvalsprogramma's, zoals China, Rusland en Iran. 
• De AIVD ziet dat cyberactoren voortdurend van werkwijze veranderen om niet ontdekt te worden.  
• Extra middelen en mogelijkheden stellen de AIVD en MIVD beter in staat daar tegen op te treden.

Nederland werd in 2022 doorlopend geconfronteerd met digitale aanvallen, uitgevoerd door landen met offensieve cyberprogramma's. Naast Rusland en China houden ook onder meer Iran en Noord-Korea zich bezig met digitale aanvallen. 

De risico's daarvan zijn enorm. Zowel voor overheid, bedrijven en kennisinstellingen, als uiteindelijk burgers. Bij aanvallen kan waardevolle en gevoelige informatie worden gestolen, bijvoorbeeld staatsgeheimen en bedrijfsgeheimen. 

Ook kunnen persoonsgegevens van burgers worden buitgemaakt. De AIVD zag in 2022 bijvoorbeeld dat verschillende landen met offensieve cyberprogramma's probeerden data te stelen in de (Europese) reis- en luchtvaartsector. Ze zoeken vooral grote datasets. Informatie daaruit combineren ze met andere data om mensen die ze op het oog hebben te identificeren, op te sporen of te volgen. 

Een bijzonder gevaar van cyberaanvallen is dat de aanvaller de mogelijkheid inbouwt vitale infrastructuur stuk te maken. Bijvoorbeeld energie- en communicatienetwerken. Verstoring of zelfs uitval daarvan kan leiden tot maatschappelijke ontwrichting en grote economische schade. 

De urgentie daarvan werd in 2022 onderstreept door een cyberaanval van een statelijke actor op Albanië. Die markeert waarschijnlijk de eerste keer dat een statelijke actor succesvol de overheidsnetwerken van een NAVO-lidstaat aanvalt, met sabotage als doel. 

Albanië en andere NAVO-lidstaten attribueren de aanval aan Iran. De NAVO heeft dat in een verklaring erkend. Albanië heeft in reactie op de aanval de diplomatieke betrekkingen met Iran verbroken. De Verenigde Staten stelden bovendien aanvullende sancties in tegen de Iraanse inlichtingen- en veiligheidsdienst MOIS.

In 2022 viel op dat landen op diverse manieren probeerden te voorkomen dat hun aanvallen zouden worden ontdekt. Zo maakten ze meer gebruik van commerciële software die ook veel wordt gebruikt door beveiligingsonderzoekers en cybercriminelen en niet specifiek te herleiden is. 

De AIVD zag ook vaker 'living-off-the-landaanvallen', waarbij actoren niet specifieke malware (aanvalsoftware) gebruikten, maar de bestaande functionaliteit benutten van software die vaak wordt gebruikt voor beheer en onderhoud. Zulke software is de ideale springplank, omdat er vaak vergaande gebruikersrechten bij horen.

Ook gebruikten actoren anonimeringstechnieken om het moeilijker te herleiden te maken waar een aanval vandaan komt: ze routeren het eigen netwerkverkeer via steeds wisselende infrastructuur. Vaak bestond die uit een netwerk van gehackte servers, specifiek opgezet voor het doen van digitale aanvallen. 

Het blijft voor statelijke actoren aantrekkelijk om bij hun activiteiten misbruik te maken van Nederlandse ICT-infrastructuur. Omdat die van hoge kwaliteit is, snel en stabiel is, en bij veel aanbieders kan worden gehuurd. 

Hackers in dienst van staten wisten ook in 2022 nog vaak toegang te krijgen tot de netwerken van overheden en bedrijven door misbruik te maken van kwetsbaarheden in software die nog niet publiekelijk bekend zijn - zogenoemde zero days. 

Ook maken ze op grote schaal gebruik van al bekende kwetsbaarheden in software. Soms gaat het om kwetsbaarheden die nog maar net bekend zijn en waarvoor softwareleveranciers nog geen beveiligingsupdate hebben.

Binnen enkele dagen blijken statelijke actoren in staat zulke kwetsbaarheden te misbruiken. Maar het gaat ook om al lang bekende kwetsbaarheden waarvoor wel degelijk beveiligingsupdates beschikbaar zijn. Die heeft het slachtoffer dan nog niet geïnstalleerd. 

Dat gedegen patchwerk door ICT-afdelingen veel schade kan voorkomen, bleek in 2022 bij een intergouvernementele organisatie. Een statelijke actor probeerde de netwerken van die organisatie aan te vallen door een kwetsbaarheid in een populair softwarepakket te misbruiken. Maar op de dag dat die kwetsbaarheid wereldkundig werd, koppelde de ICT-afdeling de bewuste applicatie los van het internet, om eerst de noodzakelijke beveiligingsmaatregelen te nemen. Diverse dagen probeerde de statelijke actor tevergeefs verbinding te leggen met de organisatie. 

Ook spearphishing was in 2022 nog vaak het startpunt van een digitale aanval. Dat is een beproefde methode, waarbij een persoon wordt verleid een (besmette) bijlage of link in een email te openen. Daarbij maakten aanvallers vaak gebruik van documenten die lijken te gaan over relevante gebeurtenissen in het nieuws, om de slagingskans te vergroten. In 2022 gingen dat soort documenten bijvoorbeeld over het conflict in Oekraïne of COVID.

Nog een bekende en ook in 2022 veelgebruikte manier van hackers om binnen te komen op digitale netwerken, is een supply-chain-aanval: een aanval uitvoeren via vertrouwde toeleveranciers, digitale dienstverleners of veelgebruikte software. Juist via zulke software en dienstverleners kan een aanvaller vaak tot diep in de netwerken van slachtoffers komen. Bij supply-chain-aanvallen kan potentieel grote nevenschade ontstaan, als via de gebruikte software of dienstverlener een hele klantenkring wordt getroffen of bloot komt te staan aan aanvallen. 

Om Nederland te beschermen tegen cyberdreigingen, moeten de AIVD en MIVD (kunnen) investeren in de moderne middelen die daarbij nodig zijn, en de juiste mensen om daarmee om te gaan. De extra middelen die de diensten nu jaarlijks structureel krijgen, zijn afgelopen jaar dan ook vooral gebruikt voor de versterking van cybercapaciteiten.

De diensten kunnen nu bovendien de mogelijkheid gebruiken om interceptie op de kabel uit te voeren. Die mogelijkheid is er in theorie al jaren - het was de belangrijkste modernisering die werd mogelijk gemaakt met de invoering van de Wiv 2017. Maar in de praktijk bleek het technisch en juridisch ingewikkeld

Het bleef vooral onduidelijk hoe het wettelijke zogeheten gerichtheidsvereiste zou moeten werken bij interceptie op de kabel. De betrokken ministers en de Toetsingscommissie Inzet bevoegdheden (TIB) zagen dat verschillend.

De diensten hebben kabelinterceptie pas in 2022 kunnen inzetten bij onderzoek naar cyberdreigingen. Het kunnen bekijken van de (internationale) digitale verkeersstromen op een specifieke kabel, helpt enorm om inzicht te krijgen in de aanvalsstructuren van statelijke actoren, en helpt mogelijke (cyber)dreigingen vroeg onderkennen. 

De juridische grondslag voor het werken met kabelinterceptie is verduidelijkt in het in het voorstel voor de Tijdelijke wet cyberoperaties, dat de ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Defensie in december 2022 naar de Tweede Kamer stuurden.

Dat wetsvoorstel stelt de diensten ook beter in staat cyberaanvallers te volgen met de snelheid en wendbaarheid die nodig is, onder meer door het instellen van zogeheten dynamisch toezicht. Als de wet wordt aangenomen, kunnen de diensten met aanzienlijk meer slagkracht optreden tegen cyberdreigingen uit landen als China, Rusland en Iran. 

De AIVD adviseert overheidsorganisaties - en steeds meer andere organisaties die een groot risico lopen om het doelwit te worden van aanvallen door landen - over hun digitale veiligheid. Meestal gebeurt dat op verzoek van de organisatie. De AIVD streeft ernaar dat ook te gaan doen voor organisaties in vitale sectoren die erg belangrijk zijn voor Nederland. 

In 2022 bracht de AIVD tien zogeheten cyberadviezen uit, gebaseerd op eigen inlichtingen. Dat zijn adviezen aan (vooral) overheidsorganisaties die ze technisch handelingsperspectief geven tegen digitale aanvallen door landen. De adviezen dit jaar gingen onder meer over wat organisaties kunnen doen om de risico's van het gebruik van mobiele telefonie te beperken, en hoe ze zich beter teweer kunnen stellen tegen specifieke phishingaanvallen. 

In 2023 wil de AIVD vaker cyberadviezen uitbrengen, ook aan organisaties in vitale sectoren. Hiervoor wordt de adviescapaciteit verder uitgebreid en wordt er geïnvesteerd op ontwikkeling van beveiligingsproducten voor de vitale sectoren.

Ook schreef de AIVD mee aan de Nederlandse Cybersecurity Strategie 2022-2028, uitgegeven door de NCTV. De strategie beschrijft wat de Rijksoverheid de komende zes jaar wil doen op het gebied van cyberveiligheid. 

Bij de strategie horen actieplannen die concreet maken op welke manieren verschillende overheidsorganisaties de cyberveiligheid van Nederland vergroten. De AIVD draagt daar onder meer aan bij door de capaciteit voor cyberonderzoeken te vergroten, veilige digitale producten en diensten te (helpen) ontwikkelen, en de  digitale weerbaarheid van de overheid en vitale en private sectoren te versterken.  

Podcast

Meer weten over hoe de AIVD een cyberdreiging onderzoekt? Luister dan naar het tweede seizoen van de AIVD-podcast 'De Dienst'.

Vergroot afbeelding

China's twee gezichten op het wereldtoneel

• China is een belangrijke handelspartner van Nederland. Tegelijk vormt het de grootste dreiging voor Nederlands' economische veiligheid. 
• Het land zet alle middelen in die het nodig vindt om zijn lange termijn economische doelen te halen, ook spionage en (kennis)diefstal.
• Interne gebeurtenissen en wereldgebeurtenissen waren daarop in 2022 van invloed.
• Het onderzoek van de AIVD en MIVD droeg afgelopen jaar bij aan het inzicht van de Nederlandse overheid in ongewenste activiteiten van China, en aan het instrumentarium om daartegen op te treden.

De positie van China in de wereld is voor Nederland belangrijk, in zowel economisch als (geo)politiek opzicht. China is voor Nederland een belangrijke handelspartner. Tegelijkertijd kan het land worden beschouwd als een systeemrivaal.

Onder Xi Jinping is de nadruk steeds meer komen te liggen op een antiwesterse houding en het benadrukken van een communistische ideologie met Chinese karakteristieken, die ook in het buitenlands beleid tot gelding moet worden gebracht.

Deze meer ideologische geopolitieke opstelling van China staat vaak op gespannen voet met de op westerse waarden gebaseerde internationale orde. China daagt die uit en probeert die te vervangen met een door het land zelf geleide wereldorde. 

In 2022 vond het vijfjaarlijkse congres van de Chinese Communistische Partij (CCP) plaats. Xi Jinping, secretaris-generaal van de CCP en president van China, werd daar herkozen. De herverkiezing betekent dat het Chinese buitenlands beleid en de geopolitieke opstelling van China verder zullen worden versterkt. 

In de context van dit steeds sterkere en assertievere China onderzoeken de AIVD en de MIVD het Chinese buitenland-, defensie- en veiligheidsbeleid en daarvoor relevante ontwikkelingen.

Ook doen de diensten onderzoek naar de dreiging die van dit Chinese beleid uitgaat tegen Nederland en Nederlandse belangen. Dit draagt bij aan een completer en evenwichtig beeld van de Chinese intenties richting andere landen, en het stelt Nederlandse departementen in staat een afgewogen China-beleid te voeren.

China weet Rusland te vinden in gezamenlijke concurrentie met het Westen. Beide landen streven ernaar naar de VS en Europa uit elkaar te drijven en de geloofwaardigheid van het Westen in de ogen van andere landen te ondergraven. China doet dat door te werken aan een multilateraal systeem, maar naar eigen ontwerp en op eigen voorwaarden. 

Daarom heeft het land de afgelopen jaren een aantal parallelle internationale instituties opgezet, naar eigen visie. Zoals het Global Development Initiative (GDI) en het Global Security Intiative (GSI) en probeert het de invloed van reeds bestaande samenwerkingsverbanden te versterken, zoals BRICS (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika) en de Shanghai Cooperation Organisation (SCO).

China ziet vooral de Verenigde Staten daarbij als concurrent. Ook op technologisch gebied. Beide landen willen voorop lopen in de ontwikkeling van nieuwe (deels militair bruikbare) technologieën. 

China streeft een aantal economische doelen na die nauw samenhangen met militaire doelen. Die staan vastgelegd in meerjarenplannen. Om te beginnen wil het land op termijn zelfvoorzienend en technologisch onafhankelijk zijn van het buitenland. Verder wil het land uiterlijk in 2049 een krijgsmacht 'van wereldklasse' hebben die zich kan meten met die van elk ander land. 

Hiervoor is sterke economische groei nodig en de ontwikkeling van hoogwaardige technologieën. In het bijzonder sleuteltechnologieën als semi-conductor, artificiële intelligentie en quantum. China zoekt in andere landen actief naar zulke kennis en technologie. Vooral in het Westen. 

Ook Nederland is daarbij een doelwit, omdat het internationaal een goede reputatie heeft op het gebied van hoogwaardige technologie. Voor Nederland is China een belangrijke handelspartner. En Chinese bedrijven en kennisinstellingen zijn soms gewaardeerde partners voor Nederlandse instellingen. Tegelijk vormt het land de grootste dreiging voor de Nederlandse economische veiligheid. 

China maakt zowel gebruik van legitieme investeringen, bedrijfsovernames en academische samenwerking, als van illegitieme (digitale) spionage, insiders, heimelijke investeringen en illegale export. Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers zijn daarvan regelmatig het slachtoffer. 

China zet daarbij alles in wat het nodig vindt (de zogeheten whole-of-societybenadering). Van (staats-)bedrijven, universiteiten, het leger, overheidsinstanties, inlichtingen- en veiligheidsdiensten tot in Nederland verblijvende Chinese studenten en werknemers.

Dat bedreigt de kennisveiligheid van Nederlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen, het vermogen van bedrijven om te innoveren en geld te verdienen, en de slagkracht van de krijgsmacht. Ook kan het eraan bijdragen dat Nederland op strategisch gebied afhankelijk wordt, onder meer in onze vitale infrastructuur. En Nederlandse technologie die voor vreedzame doelen is ontworpen, kan zo worden gebruikt voor onderdrukking of oorlogsvoering. 

Veel Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen vinden het lastig om een goede (risico)afweging te maken van economische en wetenschappelijke samenwerking met China. Dat de Chinese overheid of het Chinese leger op de achtergrond betrokken kunnen zijn bij zo'n samenwerking, verhult het land vaak. Ook worden de nadelen van samenwerken vaak pas op langere termijn zichtbaar. 

Het onderzoek dat de AIVD en MIVD doen naar de heimelijke (economische) activiteiten van China in Nederland, draagt bij aan een instrumentarium waarmee de Nederlandse overheid kan optreden. Zoals de investeringstoets, het nog op te stellen toetsingskader kennisveiligheid, de exportcontrole van dual-use en militaire goederen en de algemene beveiligingseisen voor defensieopdrachten (ABDO).

Ook zetten de diensten zich in om (defensie)bedrijven en kennisinstellingen bewuster te maken van risico's op spionage en ongewenste kennisoverdracht. Dat doen de diensten vaak samen met de betrokken ministeries. Dat stelt bedrijven en instellingen in staat een gedegen risicoafweging te maken van voor- en nadelen van samenwerken met China.