1. Nationale dreigingen

Begin 2023 maakte een netwerk met banden met ISKP plannen om een aanslag te plegen op het Nederlandse consulaat in Istanboel. Dat plan is verijdeld. In dezelfde periode onderzocht de AIVD met Europese partnerdiensten een aan ISKP verbonden netwerk in Nederland, België en Duitsland. De leden waren in de vluchtelingen stroom uit Oekraïne naar Europa gekomen. In juli werden twaalf leden van het netwerk gearresteerd, twee van hen in Nederland: een man uit Tadzjikistan en de vrouw uit Kirgizië. Zij worden verdacht van terrorisme.

De verijdelde aanslagplots in Europa varieerden van het voornemen om willekeurig mensen neer te steken, tot concrete voorbereidingen om aanslagen te plegen op specifieke evenementen en gebouwen. Soms werden die gepland door netwerken die al banden hadden met ISIS-structuren. Andere keren waren het nieuwe, online gevormde groepen, die in Europa waren geradicaliseerd en die contact zochten met ISIS.

Door ingrijpen van Europese inlichtingen- en veiligheidsdiensten is de acute dreiging van die netwerken afgenomen. Maar de verhoogde kans op aanslagen blijft. Ook actuele gebeurtenissen spelen daarin een belangrijke rol. Het conflict tussen Israël en Hamas, en de koranvernielingen in diverse Europese landen (ook Nederland) zijn voor jihadisten en andere radicale moslims potentieel mobiliserende kwesties. Ze kunnen de trigger zijn om een aanslag te plegen. Dat lijkt in diverse Europese landen ook te zijn gebeurd. Zulke aanslagen kunnen ook komen van eenlingen of kleine groepen die geen formele band hebben met ISIS en Al Qaida, maar wel door hen geïnspireerd worden. ISIS en Al Qaida proberen daar op in te spelen met herhaalde oproepen om aanslagen te plegen.

Pro-ISIS jihadisten in Nederland hadden in 2023 vaker de intentie om uit te reizen en zich aan te sluiten bij ISIS Somalië. Het gaat om een klein aantal, en geen van hen heeft het strijdgebied bereikt waar ze naar toe wilden. In oktober leidde een ambtsbericht van de AIVD tot de aanhouding van een Nederlandse ISIS aanhanger, waarmee een jihadistische uitreis werd voorkomen. Eind 2023 leefden nog altijd enkele tientallen uitgereisde jihadisten met een Nederlandse link in Noord-Syrië. Geen van hen keerde afgelopen jaar terug naar Nederland. Maar mede omdat de situatie in Noord-Syrië minder veilig is geworden, blijft de kans op terugkeer aanwezig.

De AIVD onderzocht afgelopen jaar ook of er dreiging uitging van veroordeelde jihadisten tijdens of na detentie op de terroristenafdelingen (TA’s). Soms neemt die dreiging toe, bijvoorbeeld omdat zij andere gedetineerden negatief beïnvloeden, of overwegen in Nederland geweld te gebruiken.

Radicale islam

Verschillende radicaal islamitische bewegingen in Nederland kunnen een dreiging vormen voor de democratische rechtsorde. De wahhabi-salafistische beweging in Nederland vaart de afgelopen jaren een meer gematigde koers. De AIVD onderzocht in 2023 ook welke dreiging uitging van Moslimbroeders, Hizb ut-Tahrir en Hamas.

De AIVD onderzocht in 2023 verschillende islamitische bewegingen in Nederland die op basis van hun ideologie een dreiging kunnen vormen voor de democratische rechtsorde.

De wahhabi-salafistische beweging in Nederland vaart de afgelopen jaren een meer gematigde koers. Dat was ook in 2023 zo. De relatief grote en invloedrijke fundamentalistische beweging heeft leerstellingen die haaks staan op de democratische rechtsorde. En de leden kunnen onevenredig veel invloed uitoefenen op de islamitische gemeenschap in Nederland.

Maar de leerstellingen krijgen de afgelopen jaren een meer pragmatische invulling. Voormannen geven aanhangers bijvoorbeeld de ruimte om te stemmen, en zo meer mee te doen aan het politieke en maatschappelijke leven in Nederland. Ook keert de beweging zich minder af van andersdenkenden. Volgelingen wordt bijvoorbeeld verteld ‘ongeloof’ te haten, in plaats van ‘ongelovigen’.

De beweging werd in 2023 nauwelijks gefinancierd of beïnvloed door geldschieters uit de Golfregio. Wahhabi-salafistische organisaties leken beter in staat in eigen kring geld in te zamelen. Tegelijk leken donoren uit de Golfstaten minder geneigd voor projecten in Nederland te betalen. Al met al beschouwt de AIVD de dreiging van de huidige wahhabi-salafistische beweging voor de democratische rechtsorde als beperkt.

Van de organisatie Hizb ut-Tahrir ging in 2023 een geringe dreiging uit. De beweging propageert een extremistische boodschap, maar het is in Nederland een kleine groep zonder groot bereik. De invloed en omvang van het netwerk van Moslim broeders in Nederland was in 2023 zeer beperkt en leek geen extremistische boodschap uit te dragen. Daarom vormde het nauwelijks een dreiging voor de democratische rechtsorde.

De AIVD onderzocht in 2023 ook of de dreiging van Hamas voor de nationale veiligheid van Nederland mogelijk verandert, sinds het recente conflict in Gaza en enkele aanhoudingen in Duitsland, Denemarken en Nederland. Dat onderzoek loopt door in 2024.

Criminele ondermijning van de democratische rechtsorde

De AIVD deed in 2023 onderzoek naar criminele netwerken die de democratische rechtsorde bedreigen met extreem geweld, infiltratie en corruptie. Het onderzoek moet eraan bijdragen dat rechters, journalisten, bestuurders en Kamerleden hun werk vrijuit en veilig kunnen doen. Dat past bij de kerntaak van de AIVD: het beschermen van de nationale veiligheid.

De AIVD doet sinds 2022 onderzoek naar ondermijning van de democratische rechtsorde door criminele netwerken. Enkele criminele netwerken hebben de afgelopen jaren nietsontziend geweld gebruikt in de openbare ruimte. Niet alleen om af te rekenen met criminele rivalen, als dat hun belangen diende pleegden ze ook aanslagen op redacties, journalisten en advocaten. Een groot aantal officieren van justitie, rechters, Kamerleden en bestuurders wordt momenteel beveiligd. Dat mensen in zulke beroepen het doelwit zijn, bedreigt de nationale veiligheid. Want een rechtstaat kan niet zonder vrije en veilige rechtspraak, journalistiek, strafrechtelijke handhaving en openbaar bestuur.

De dreiging van aanslagen en liquidaties werkt diep door in de sectoren die ermee te maken krijgen. Het kan ertoe leiden dat zij minder goed functioneren, of dat zij voor hun functioneren een onaanvaardbare hoge prijs moeten betalen. Bedreigde journalisten, juristen en bestuurders vrezen voor hun leven, en voor dat van hun naasten. Beveiliging beperkt hun bewegingsvrijheid ingrijpend. Onder invloed van aanhoudende geweldsdreiging kunnen Kamerleden zichzelf censureren, journalisten een publicatie achterwege laten of juristen en bestuurders bepaalde besluiten schuwen. Een risico is ook dat niet-bedreigde beroepsgenoten onderzoeken naar georganiseerde misdaad liever vermijden, of dat mensen ervoor terugschrikken een baan te kiezen bij de politie, de advocatuur of het openbaar bestuur. Dat kan de democratische rechtsorde van binnenuit uithollen. Enkele criminele netwerken lijken door hoe ze te werk gaan, er bovendien op uit om de samenleving te schokken en angst aan te jagen.

Sommige netwerken bedreigen de democratische rechtsorde ook door infiltratie en corruptie. Ze proberen mensen in cruciale functies bij de overheid en bij bedrijven om te kopen en onder druk te zetten. Dat verzwakt de overheid en de maatschappij van binnenuit.

De dienst heeft tot het onderzoek naar criminele ondermijning van de democratische rechtstaat besloten in overleg met partners en betrokken ministeries, en na grondig vooronderzoek. De voorgaande jaarverslagen berichtten daarover. De kerntaak van de dienst is het beschermen van de nationale veiligheid en de democratische rechtsorde. Vanuit die taak doet de dienst dit onderzoek, naar de netwerken die in staat zijn (en soms ook de bedoeling hebben) de democratische rechtsorde te ondermijnen.

Het opsporen van criminelen is de taak van de Nationale Politie, de vervolging is aan het Openbaar Ministerie. Het AIVD-onderzoek draagt eraan bij dat aanslagen tegen de rechtstaat worden voorkomen, dat bedreigde personen worden beschermd, en dat zwakke plekken bij de overheid en het bedrijfsleven (zogeheten systeem kwetsbaarheden) worden ontdekt, zodat criminelen die niet kunnen misbruiken.

Rechts-terrorisme

Fascinatie voor luguber geweld speelde in 2023 een grotere rol in de rechts-terroristische scene. Geweld werd er meer besproken en verheerlijkt als doel op zich. Tijdig ingrijpen heeft waarschijnlijk rechts-terroristisch geweld voorkomen, ook in Nederland.

De bewondering voor geweld speelde in 2023 een grotere rol in het gedachtegoed van de rechts-terroristische beweging in Nederland. Afgelopen jaar zag de AIVD vaker dan voorgaande jaren dat een fascinatie voor agressie en bloederigheid (vooral) jonge mannen naar de rechts-terroristische scene trok. Ideologie leek voor sommigen van hen bijzaak. Dat bleef soms zo nadat ze aansluiting hadden gevonden bij extremistische chatgroepen of online platforms. De hoofdzaak was voor hen het kunnen bekijken en aanmoedigen van geweld dat in de regel pervers, expliciet en naargeestig is, zoals de streams van aanslagen.

Binnen enkele nieuwe online groepen of fora bleek de bewondering voor zulk geweld bovendien vaker de verbindende factor, nog meer dan een gedeelde ideologie. Geweld werd er meer besproken en verheerlijkt als doel op zich. Niet alleen te plegen voor een ideologisch doel, maar soms uitsluitend voor het lijden dat het aanricht en de kick die dat bij de dader en kijkers geeft.

Dat de motivatie om aansluiting te zoeken bij rechts-terroristische groepen vaker om (louter) geweld draait, hangt samen met de verandering die de rechts-terroristische beweging wereldwijd heeft doorgemaakt. Nog altijd bestaat die uit jongvolwassen mannen die vaak kampen met psychosociale problemen en een instabiele thuis situatie, die bijna alleen online contact hebben met elkaar. Enkele invloedrijke extremistische platformen en chatgroepen zijn de afgelopen jaren opgeheven, na ingrijpen van socialemediabedrijven of na arrestaties (in het buitenland). Die platformen en chatgroepen kenden een informele hiërarchie en de rechts terroristische ideologie was er de hoofdzaak. In hun plaats zijn afsplitsingen en nieuwe groepen gekomen die meer versplinterd zijn, en met grotere verschillen in gedachtegoed.

Anders dan enkele jaren geleden is er momenteel niet één rechts-terroristische ideologie dominant. Aanhangers halen hun inspiratie nog altijd uit het accelerationisme, een ideologie die terroristische aanslagen als middel ziet om een rassenoorlog sneller op gang te brengen. Ze putten ook uit het occultisme, en uit het incel-gedachtegoed, dat staat voor involuntary celibacy. De (meestal) mannen die zich daartoe rekenen, houden ‘het systeem’ verantwoordelijk voor hun gebrek aan seksuele en romantische relaties. Een andere inspiratiebron is het ecofascisme, een rechts-extremistische ideologie die stelt dat de harmonie tussen de witte mens en de natuur verloren is gegaan door onder meer massa-immigratie, globalisering en kapitalisme. Over het algemeen zijn groepen antisemitisch en racistisch en is er veel vrouwenhaat en haat tegen homo’s en transpersonen.

Sinds de meest invloedrijke online groepen zijn versplinterd, lijkt de Nederlandse beweging wat kleiner. Al is het vaststellen van de omvang nog lastiger dan in het verleden, omdat online profielen en groepen sneller komen en gaan, en aanhangers veel moeite doen om hun identiteit te verhullen.

Dat maakt ook dat het kunnen inschatten van de geweldsdreiging lastiger is geworden. Die dreiging is in 2023 niet verhoogd, maar evenmin zijn er aanwijzingen dat de dreiging afneemt. Het risico was en is reëel dat (voornamelijk) eenlingen online radicaliseren en aanslagen willen plegen.

Bij rechts-terroristische aanslagen (in Amerika en Duitsland) zijn afgelopen jaar opgeteld elf mensen vermoord. Eén van de aanslagplegers groeide daarna binnen de rechts-terroristische beweging uit tot een – in hun taalgebruik – ‘heilige’. Door tijdig ingrijpen is in 2023 mogelijk ook rechts-terroristisch geweld voorkomen, zowel in het buitenland als in Nederland.

Een andere manier waarop groepen met het hun gedachtegoed de publiciteit zochten was door ‘gelikte’ filmpjes te plaatsen op openbaar toegankelijke sociale media, gericht op jongeren en studenten. Vooral nieuwe Europese identitaire groepen deden dat. Dat zijn groepen die zeggen te streven naar ‘het behoud van de nationale identiteit van ieder land’ en naar de ‘remigratie’ van wie daarbij niet past.

Al enkele jaren streeft de rechts-extremistische beweging naar meer maat schappelijke acceptatie. Onder meer door in ieder geval naar buiten toe geweld af te zweren, en door ideeën gepolijst en intellectueel te verpakken.

Maar in 2023 leek de instelling soms dat alle aandacht voor het gedachtegoed voor de beweging goede aandacht is. Ook opschudding en verontwaardiging, omdat die ervoor zorgen dat de samenleving kennis maakt met rechts-extremistische denkbeelden.

De boodschap die de verschillende groepen publiekelijk uitdroegen was in 2023 vaker dan in het recente verleden antisemitisch (lees meer over het verband met het conflict in Gaza). De Jodenhaat werd online en offline verspreid, met onder meer posteracties en het promoten van de antisemitische documentaire Europa: the last battle. Centraal in hun denken staat nog altijd de antisemitische omvolkingscomplottheorie: het idee dat een Joodse elite massamigratie aanwakkert om in westerse landen de witte bevolking te vervangen of verzwakken.

Groepen lijken bovendien meer samen te werken en hebben vaker een professionele organisatiestructuur. Die mate van samenwerking is een nieuwe ontwikkeling. Voorheen beschouwden groepen – variërend van neonazi’s en nationaalsocialisten tot identitaire groepen en volksnationalisten – elkaar vaker als concurrenten.

Ook internationaal zoeken groepen elkaar meer op. Internationale bijeenkomsten worden door onder meer de Europese Active Clubs gebruikt als netwerkevementen. Zij kwamen bijvoorbeeld samen tijdens de viering van de Poolse Onafhankelijkheids dag, november 2023.

Leden van Active Clubs trainen samen in (vecht)sporten, om fysiek en mentaal weerbaar te zijn voor een mogelijke rassenstrijd. Ze voorzien zo’n strijd in de toekomst, zonder daarover concreet te worden. Sommige Active Clubs in het buitenland, zoals de VS, hebben geweld gebruikt tegen tegenstanders.

Ook als rechts-extremistische groepen geen terroristische aanslagen voorstaan, vormen ze een bedreiging voor de democratische rechtsorde, omdat hun gedachtegoed daarop haaks staat. Vooral als dat door veel mensen zou worden geaccepteerd, en daar streven de groepen openlijk naar. Extremistische groepen kunnen er bovendien aan bijdragen dat eenlingen radicaliseren en tot (terroristisch) geweld overgaan, doordat ze een voedingsbodem leggen van haat tegen anderen, en ze vijandbeelden creëren en geweld vergoelijken.

Anti-institutioneel extremisme

Anti-institutionele extremisten trokken zich in 2023 meer en meer terug in eigen kring. Gemeenten, de Belasting dienst, de politie en de rechtspraak worstelden met zelfverklaarde ‘soevereinen’ die vinden dat wetten en regels niet voor hen gelden. Een kleine, radicale subgroep bereidt zich voor om de ‘kwaadaardige elite’ met geweld te bestrijden.

Onderdelen van de extremistische anti-institutionele beweging hielden zich in 2023 steeds meer bezig met het zich terugtrekken uit de Nederlandse maatschappij in eigen, parallelle samenlevingsverbanden. Voorgaande jaren lag de nadruk meer op protest. De dreiging die van de beweging uitgaat is daarmee gedeeltelijk veranderd, maar niet minder geworden.

Het wereldbeeld dat anti-institutionele groepen delen, is dat in Nederland (en wereldwijd) een kwaadaardige elite actief is. Een samenzwering van rijke en machtige personen die uit zou zijn op wereldcontrole, en daarvoor gewone mensen onderdrukt, zo nodig uit de weg ruimt. Anti-institutionele groepen beschouwen zichzelf met die elite ‘in oorlog’.

In steeds nieuwe gebeurtenissen zien aanhangers weer de hand van die kwaad aardige elite. Zo zou de coronacrisis gefabriceerd zijn om de vrijheden van burgers in te perken. Net als de stikstofproblematiek, de ‘klimaathoax’, de oorlog in Oekraïne en het recente conflict tussen Israël en Hamas.

In reactie op zulke in hun ogen bedreigende maatregelen en verzinsels, trokken anti-institutionele extremisten zich in 2023 meer en meer terug in eigen kring. In de regel deden ze dat steeds beter georganiseerd, en minder vaak in losse verbanden.

Het meest zichtbaar werden afgelopen jaar de zelfverklaarde ‘soevereinen’. Soevereinen geloven op basis van uiteenlopende complottheorieën dat de overheid geen legitieme macht heeft. En dat wetten en regels daarom voor hen niet gelden, tenzij ze daarmee zelf instemmen. Gemeenten, de Belastingdienst, de politie en de rechtspraak worstelden soms hoe ze met hen moesten omgaan. Mede omdat betrokken ambtenaren in hun contacten te maken kunnen krijgen met intimidatie, doxing (het online publiceren van hun privé-gegevens) en bedreiging.

Enkele voormannen van de beweging geven aanhangers tegen betaling ‘juridische’ adviezen. Die zijn niet deugdelijk of rechtsgeldig, maar zo verdienen zij aan hun achterban, die zij zo soms (dieper) in de schulden steken. Ook zorgen ze er zo voor dat hun achterban zich verder vervreemdt van de samenleving.

De AIVD onderscheidt binnen de ‘soevereinen’ drie belangrijke subgroepen. De eerste subgroep wijst het systeem niet af, maar wil wel zo veel mogelijk onafhankelijk van de samenleving worden. Zo denken ze na over eigen medische zorg of onderwijs. Dat is geen extremistisch gedrag. Evenmin gaat van deze groep een geweldsdreiging uit. Wel dragen veel aanhangers van deze eerste groep bij aan het verspreiden van een narratief dat ondermijnend is voor de democratische rechtsorde.

Een kleinere, maar substantiële subgroep is radicaler. Ook zij proberen zichzelf te isoleren, maar ze zijn daarbij onverdraagzaam tegen de regels en de democratische instituties van de samenleving, waaronder de overheid. Ze weigeren huur, belastingen of boetes te betalen. Als dat tot confrontaties leidt, reageren ze soms agressief. Zo werd een boa aangereden, en een agent belaagd nadat zij vroegen om een rijbewijs. Ook werd een deurwaarder die een schuld kwam innen kort gegijzeld. Aanhangers werken aan eigen paspoorten en geld. De AIVD verwacht dat deze groep zal groeien.

De derde subgroep bereidt zich voor om de ‘kwaadaardige elite’ met geweld te bestrijden. Aanjagers sporen volgelingen aan het heft in eigen handen te nemen en het rechtssysteem in Nederland te vervangen door een eigen systeem van milities, ‘sherrifs’ en volkstribunalen. Sommige aanhangers volgen daarom schietlessen en gevechtstrainingen. Bij de meesten van hen blijft het bij oorlogstaal. Maar enkele zelfbenoemde soevereinen (en anti-institutionele extremisten die zichzelf anders omschrijven) bedreigden afgelopen jaar lokale bestuurders met de dood. Ook werd in september een ex-militair die zichzelf soeverein noemt, veroordeeld tot achttien maanden celstraf, waarvan twaalf voorwaardelijk. Hij had geprobeerd semi-automatische wapens en munitie te kopen voor een groep gelijkgestemde oud-militairen.

Daarmee ging in 2023 een drieledige dreiging van de anti-institutionele beweging uit. In de eerste plaats de dreiging van het anti-institutionele narratief over een kwaadaardige elite. Dit wakkert wantrouwen aan tegen democratische instituties, en kan sluipenderwijs het functioneren van de democratische rechtsorde ondermijnen als genoeg mensen erin geloven.

In de tweede plaats de dreiging van niet-gewelddadig extremisme: onder meer haatzaaien, demoniseren en intimideren. Dat kan ook van binnenuit de democratische instituties komen, als anti-institutionele extremisten daar werken en zij hun gedachtegoed actief uitdragen. In de derde plaats de dreiging van (terroristisch) geweld. Die veelkoppigheid toont dat het anti-institutioneel extremisme de afgelopen jaren is uitgegroeid tot een complexe dreiging voor de democratische rechtsorde, zowel voor de korte als de lange termijn.

Links-extremisme

Anarchistische en antifascistische groepen zien de opkomst van rechts als één van de grote problemen van deze tijd. Ze probeerden in 2023 daarom vaker dan voor heen rechtse personen te intimideren of dwars te zitten.

Anarchistische en antifascistische groepen in Nederland probeerden in 2023 vaker dan voorheen rechtse personen en groepen dwars te zitten of te intimideren. Ze bekladden gebouwen waar zij samenkomen, lijmden sloten dicht, richtten vernielingen aan en publiceerden hun persoonlijke gegevens online (doxing). Ook probeerden ze zaal- en café-eigenaren onder druk te zetten om rechtse groepen niet toe te laten in hun zaak.

De links-extremistische scene ziet de opkomst van rechts als een groot probleem. De opleving van anti-rechts en antifascistisch protest volgt na enkele jaren van polarisering tussen linkse en rechtse bewegingen over onderwerpen die sterk leven in de samenleving. Voor linkse groepen zijn ook klimaat, gender, dierenrechten, wonen, gepercipieerd politiegeweld en vreemdelingenbeleid op dit moment erg belangrijk. De meeste acties die ze in 2023 organiseerden, draaiden om de bovenstaande onderwerpen.

Links-extremistische groepen spelen in op thema’s die veel mensen bezighouden, door ze in hun wereldvisie te betrekken. Dat lijkt bij te dragen aan hun groei. In het anarchistische wereldbeeld staat het idee centraal dat het bestaande politieke en economische systeem niet deugt en dat ertegen gestreden moet worden.

Dat (met name) anarchisten meer de confrontatie zoeken met rechtse personen en groepen, en dat de beweging zich sterk bezighoudt met actuele onderwerpen waarover mensen verdeeld zijn, kan mogelijk leiden tot meer radicalisering. De AIVD heeft dat in 2023 niet waargenomen, maar blijft er alert op.

Evenmin heeft de AIVD waargenomen dat links-extremisme in 2023 een aan trekkelijker alternatief werd voor links-activistische groepen. Die voerden in 2023 vaak en soms erg zichtbaar actie rond onderwerpen als klimaat, maar daarbij bleven ze weg van extremisme. Ze gebruikten bijvoorbeeld geen geweld om hun doelen te bereiken. Hoewel activisme hinderlijk of ingrijpend kan zijn voor wie ermee te maken krijgt, en de politie soms moest ingrijpen bij manifestaties, bedreigt het de democratische rechtsorde niet. Daarom hoort onderzoek naar activisme niet bij de wettelijke taken van de AIVD. Lees meer over het onderscheid tussen activisme en extremisme.