THEMAVERHAAL: Hoe China de machtsbalans in de wereld probeert te veranderen

Het ontdekken en tegengaan van Chinese cyberaanvallen en het begrijpen van de bedoelingen, capaciteiten en acties richting Nederland had in 2023 prioriteit voor de AIVD. China ontpopt zich steeds meer als uitdager van de huidige internationale rechtsorde. Door zijn omvang en economische macht is het land daadwerkelijk in staat de verhoudingen in de wereld te veranderen.

Het regime vindt dat het huidige stelsel van internationale betrekkingen het Westen bevoordeelt, en geen rekening houdt met de behoeften van andere landen, vooral de landen van het ‘mondiale zuiden’ waarvan China zich opwerpt als leider. China’s koers heeft grote invloed op de wereldeconomie en -handel, en op hoe er internationaal wordt omgegaan met normen en waarden, waaronder mensenrechten. Door zijn omvang, economische macht en gezag in organisaties als de Verenigde Naties, is het land daadwerkelijk in staat de verhoudingen in de wereld te veranderen.

In de keuzes van de Chinese autoriteiten staat de eigen nationale veiligheid centraal. Toen Xi Jinping in november 2022 begon aan zijn derde termijn als secretarisgeneraal van de Chinese Communistische Partij (CCP), kondigde hij aan dat nationale veiligheid van het allergrootste belang zou zijn. Dat kwam in 2023 meteen tot uiting in nieuwe wetten. Die gaven de Partijstaat nog grotere controle over de samenleving en hadden meteen binnen en buiten China gevolgen.

Het gaat onder meer om de nieuwe contra-spionagewet en de wet op de buitenlandse relaties. Ook de data-protectiewet, die eerder al was ingegaan, past in dit rijtje. De contra-spionagewet verplicht alle Chinezen, ook die buiten China, bij te dragen aan de veiligheid van het land. De Chinese autoriteiten kunnen daarbij een beroep doen op elk onderdeel van de samenleving. Niet alleen op China’s enorme inlichtingenapparaat, ook op studenten, wetenschappers, bedrijven of op belangenorganisaties die in Nederland actief zijn. Dit wordt de whole-of-society benadering genoemd.

Ook geeft de wet de overheid het recht buiten het eigen grondgebied op te treden tegen dreigingen. Dat kan ervoor zorgen dat de Chinese overheid zich gaat bemoeien met mensen in Nederland die een Chinese achtergrond hebben. Zij kunnen bovendien worden gedwongen of gevraagd informatie te verzamelen voor de autoriteiten.

De nieuwe wetten kunnen ook gevolgen hebben voor Nederlandse bedrijven in China. De wetteksten zijn zo geformuleerd dat niet precies duidelijk is wat strafbaar is. Die onzekerheid kan voor bedrijven reden zijn hun activiteiten in China af te bouwen of om uit China te vertrekken.

Uit de wet op de buitenlandse betrekkingen blijken China’s geopolitieke bedoelingen. In de wet is onder meer opgenomen dat het land ‘deelneemt aan’ de hervorming en vestiging van een mondiaal bestuurssysteem. Een manier van internationaal samenwerken die China meer invloed in de wereld moet geven, ten koste van Amerika en het Westen. Daarmee maakt China expliciet wat de afgelopen jaren al steeds duidelijker werd. Namelijk dat het de internationale instituties in eigen voordeel wil veranderen. Zo nodig richt China parallelle overlegstructuren op.

Ook breidt het regime de samenwerkingsverbanden uit die het al domineert. Bijvoorbeeld BRICS, het economische samenwerkingsverband tussen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. In augustus 2023 kondigde BRICS aan met zes landen te zullen uitbreiden. Zulke samenwerking draagt ook bij aan China’s economische groei.

In oktober 2023 werd in Beijing gevierd dat het grote Chinese investeringsproject Belt and Road Initiative (BRI) tien jaar bestond. In de loop van die tien jaar heeft China miljarden dollars geïnvesteerd in de aanleg van wegen, spoorlijnen, havens en internetverbindingen in landen in Azië, Europa en Oost-Afrika. Zo kan China efficiënter handel drijven met die landen, krijgt het toegang tot belangrijke grondstoffen en verwerft het geopolitieke invloed. Het BRI zal de komende jaren ook gericht zijn op hoogwaardige en groene technologie, wetenschap, media en cultuur. Door zulke investeringen maakt China zijn machtspositie in de wereld sterker. Zo wordt China steeds meer een uitdager van de huidige internationale rechtsorde.

Dat werd in 2023 het duidelijkst in de relatie met de Verenigde Staten (VS). Dat had gevolgen voor Nederland. Voor de VS is China een directe bedreiging van zijn leidende positie in de wereld. De VS proberen daarom te voorkomen dat China een technologische voorsprong op het Westen kan krijgen. Dat doen de Verenigde Staten door de export van bepaalde hoogtechnologische producten aan China te beperken. Nederlandse bedrijven die zulke producten maken, kregen in 2023 te maken met deze exportrestricties.

China is de afgelopen jaren zijn leger sterk aan het moderniseren, met gebruik van de modernste technieken. Hoe sterker China’s leger, hoe beter het land in staat is bijvoorbeeld controle over Taiwan te krijgen. China beschouwt Taiwan als onderdeel van China en lijkt vastbesloten het eiland weer onder zijn invloed te brengen. Hoewel China dat het liefst doet zonder geweld, heeft Xi Jinping bij het laatste partijcongres weer bevestigd dat geweld niet is uitgesloten. Daarvoor is een moderne krijgsmacht nodig en het is duidelijk dat China daaraan werkt. Voor moderne wapensystemen, onder meer voor de Chinese marine, is veel technologische kennis nodig.

China heeft inmiddels een vooraanstaande positie op het gebied van kunstmatige intelligentie (AI). Om die te houden en uit te breiden, hongert het land naar meer data. China probeert op reguliere manieren aan technologie, kennis en data te komen, bijvoorbeeld door samenwerking met westerse technologiebedrijven, universiteiten en onderzoeksinstituten. Maar het land gebruikt evengoed (cyber) spionage. China probeert in het Westen ook gevoelige bedrijfsinformatie te stelen om zijn eigen economische positie sterker te maken.

Nederland is daarbij een aantrekkelijk doelwit. Vooral vanwege onze kennis economie, en de goed ontwikkelde hoogtechnologische sector. China voert veel cyberaanvallen uit, en die aanvallen zijn zeer geavanceerd. Daarom vormt China een van de grootste cyberdreigingen tegen Nederland en Nederlandse belangen van dit moment.

Het ontdekken en tegengaan van zulke geavanceerde aanvallen, en het begrijpen van de bedoelingen, capaciteiten en acties van China richting Nederland, heeft prioriteit voor de AIVD. Het onderzoek ernaar bleek in 2023 uitdagend. Om de nationale veiligheid van Nederland op een robuuste manier te beschermen tegen potentiële dreigingen uit China moet de AIVD daarom onderzoeken intensiveren.

Voor al zijn ambities heeft China een sterke economie nodig. Die vertoont momenteel enkele structurele problemen. Zo werd de economische groei van China lange tijd sterk gedreven door de vastgoedsector. Die sector is nu zo goed als vastgelopen. Veel Chinezen zijn het geld kwijt dat ze in nieuwbouw hadden geïnvesteerd. De jeugdwerkloosheid is hoog. Tegelijk vergrijst de bevolking en loopt het geboortecijfer terug. Daarnaast hebben lokale overheden enorme schulden, waardoor ze pensioenen, andere voorzieningen en openstaande rekeningen bij bedrijven niet kunnen betalen. Het moet blijken of de CCP op de lange termijn in staat is deze problemen het hoofd te bieden en de sociale rust in het land te bewaren. En of deze ontwikkelingen effect hebben op Chinese dreiging tegen Nederlands nationale veiligheidsbelangen.

Het AIVD- en MIVD-onderzoek naar China De AIVD en MIVD onderzoeken de dreiging die van China uitgaat gezamenlijk. Het onderzoek van de diensten: helpt de Nederlandse overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven een afweging te maken tussen de risico’s en de kansen van samen werken met China;  draagt bij aan het tegengaan van ongewenste kennisoverdracht en de bescherming van de democratische rechtsorde van Nederland; helpt Nederland zijn economische veiligheidsbelangen te beschermen en strategische autonomie te behouden.