1. Nationale dreigingen

Islamitisch extremisme

De AIVD vervolgde het onderzoek naar mogelijke activiteiten van Hamas in Nederland. Het in Nederland aanwezige netwerk zamelt hier geld in en houdt zich bezig met propaganda. De boodschap van sommige wahhabi-salafistische aanjagers werd de afgelopen jaren minder radicaal. In diverse gevallen heeft de AIVD daarom onderzoeken afgebouwd.

Hamas is al jaren actief in Europa om financiële steun te verwerven. De AIVD vervolgde in 2024 het onderzoek om vast te stellen of de dreiging die van de groepering uitgaat tegen Nederland verandert en Hamas ook in het Westen een dreiging tegen de nationale veiligheid kan gaan vormen.

Na 7 oktober 2023 hielden westerse inlichtingen- en veiligheidsdiensten rekening met mogelijk extremistische activiteiten van Hamas in Europa, met name gericht tegen Israëlische en Joodse doelwitten. Onder meer vanwege de oproep die Hamas deed tot ‘algehele mobilisatie’ onder het wereldwijde netwerk aan sympathisanten. Dat hoeft geen oproep tot geweld (alleen) te zijn, maar kan ook een oproep zijn om geld in te zamelen, logistiek te helpen en de boodschap van Hamas actief te verspreiden.
In Duitsland en Denemarken werden sinds eind 2023 bovendien meerdere personen aangehouden op verdenking van lidmaatschap van Hamas. Enkelen van hen worden ook verdacht van het voorbereiden van aanslagen. De strafrechtelijke onderzoeken daarnaar lopen nog.

Vooralsnog lijken de activiteiten van het Hamas-netwerk in Nederland gericht op propaganda. Zo was het netwerk betrokken bij (de organisatie van) demonstraties tegen de Gaza-oorlog. Die bleven overwegend activistisch. Ook houdt het netwerk zich bezig met het inzamelen van geld voor Hamas in het Midden-Oosten, via vaak ondoorzichtige constructies. Of dat geld terechtkomt bij de gewapende tak van Hamas is niet vastgesteld, maar wordt ook niet uitgesloten. Een strafzaak daartoe loopt nog.

Wahhabi-salafisme

De AIVD stelt al enkele jaren vast dat de dreiging vanuit de wahhabi- salafistische beweging in Nederland afneemt. Aanjagers en aanhangers leggen (voorheen) antidemocratische leerstellingen vaker pragmatisch uit en keren zich minder af van de samenleving dan in het verleden.

In diverse gevallen heeft de AIVD de onderzoeken naar hun activiteiten afgebouwd. De aanjagers in kwestie vonden dan minder bereik, verspreidden gedachtegoed dat minder radicaal was geworden, of zetten zich niet (meer) af tegen het politieke en maatschappelijke leven in Nederland. De meer pragmatisch ingestelde wahhabi-salafisten hebben inmiddels een groter bereik dan de ideologische scherpslijpers, ook onder jongeren.

Anti-institutioneel extremisme en -terrorisme

Voor het eerst zijn aanhangers van het anti­institutioneel extremisme in Nederland terroristische misdrijven ten laste gelegd. Dat gebeurde na meerdere ambtsberichten van de AIVD en politieonderzoek. Vijf jaar na het uitbreken van de coronapandemie blijkt steeds duidelijker hoe complottheorieën extremisme in de hand kunnen werken.

In 2024 zijn voor het eerst sinds het ontstaan van het anti-institutioneel extremisme in Nederland aanhangers aangeklaagd voor terrorisme. Het gaat om in totaal tien verdachten, onder wie acht zelfverklaarde soevereinen. Zij zijn na twee ambtsberichten van de AIVD op verschillende momenten in 2024 aangehouden door de politie. Tijdens en na de arrestaties zijn bij leden van de groep in totaal negen vuurwapens gevonden en een grote hoeveelheid munitie, zwaar vuurwerk en elektronische ontstekers. Het OM verdenkt drie van de verdachten behalve van het vormen van een terroristische organisatie ook van het voorbereiden van een terroristisch misdrijf.

Dat aantal kan mogelijk nog wijzigen. Er wordt ze ten laste gelegd dat ze van plan waren zogenaamde burgerarresten uit te voeren op een burgemeester en politieagenten. Met de arrestaties is de algehele geweldsdreiging nog niet verdwenen, de AIVD gaat daarom door met het onderzoek naar anti-institutioneel extremisten.

De tenlastelegging laat zien waar complotdenken en extreme vijandbeelden in het uiterste geval toe kunnen leiden. Uit recent wetenschappelijk onderzoek blijkt dat hoe sterker mensen geloven in (kwaadaardige) complotten, hoe meer ze geneigd zijn geweld goed te praten, te faciliteren of te gebruiken. De voortdurende crisistoestand die geradicaliseerde complotdenkers ervaren, en het steeds fantaseren over het gewelddadig confronteren van ‘de elite’, kan de weg effenen naar geweld. Dat beeld wordt verder versterkt door de ervaringen die diverse buitenlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten hebben met geweld door anti- institutioneel extremisten.

De aangehouden groep is niet representatief voor alle soevereinen, laat staan voor de anti-institutionele beweging als geheel. Verreweg de meeste aanhangers zijn niet gewelddadig. Wat de verschillende groepen anti- institutionele extremisten gemeen hebben – ook de minder radicale – is het wereldbeeld dat een samenzwering van machtige mensen de controle heeft over de overheid, rechtspraak, wetenschap en media, en die controle gebruikt om gewone mensen kwaad te doen. Een deel van de beweging beschouwt zichzelf met die elite ‘in oorlog’. De beweging is in Nederland opgekomen rond de protesten tegen de coronamaatregelen van de regering, waarin zij die ‘onderdrukking van gewone mensen’ aan het werk meenden te zien.

Met name de zelfbenoemde ‘soevereinen’ vormden ook in 2024 weer een uitdaging voor gemeenten, de Belastingdienst en andere onderdelen van de overheid. Zij vinden de overheid niet legitiem en menen daarom dat ze zelf mogen bepalen welke wetten en regels voor hen gelden. Een deel van hen weigert daarom belasting of boetes te betalen, of zich te legitimeren als daar om wordt gevraagd. Als politie, handhavers of deurwaarders vervolgens optreden, stellen sommige soevereinen zich bedreigend en intimiderend op. Een enkeling gebruikte in 2024 geweld.

Ook een groot deel van de (doods)bedreigingen en haatmails aan het adres van politici en bestuurders is te herleiden tot anti-institutioneel extremisten (lees meer over de rol van de AIVD in het stelsel bewaken en beveiligen). Het aantal dergelijke bedreigingen nam de afgelopen jaren drastisch toe.

In 2024 is de groei van de bredere anti-institutionele beweging waarschijnlijk voor het eerst wat afgenomen. Online is de beweging groot – bekende kanalen trekken duizenden tot tienduizenden bezoekers. Belangrijke actuele thema’s zijn migratie, klimaatbeleid en woke-gedachtegoed. Ook de coronapandemie en Ruslands oorlog tegen Oekraïne zijn nog steeds belangrijke onderwerpen binnen de beweging.

Maar het deel van de beweging dat geld wil doneren voor de aanjagers is over het algemeen genomen kleiner dan voorheen. Ook lijkt de bredere beweging minder bezig met het idee om ‘de elite’ te berechten en straffen. Nadat zij eerder al het geloof in demonstraties hadden verloren, gaan zij nu meer en meer met de rug naar de samenleving staan en steken ze hun energie vooral in het zich terugtrekken in eigen kring.

Rechts-terrorisme

De AIVD verstoorde in 2024 diverse rechts-terroristische dreigingen. Extreem (online) geweld ging een nog grotere rol spelen binnen rechts-terroristische groepen. Met partners werkte de dienst ook aan manieren om radicalisering te voorkomen. Vooral onder minderjarige aanhangers.

Mede door onderzoek van de AIVD heeft de politie in 2024 verscheidene jonge mannen gearresteerd die ervan worden verdacht dat zij anderen (voornamelijk online) hebben aangezet tot haat, discriminatie of (rechts-) terroristisch geweld. Eén van hen wilde mogelijk zelf geweld gaan gebruiken, en had daarvoor voorbereidingen getroffen.

Een van de kenmerken van de huidige rechts-terroristische beweging is dat de aanhangers veelal jongvolwassen zijn, een aanzienlijk deel zelfs minderjarig. In veel gevallen hebben ze geen stabiele thuissituatie of sociaal vangnet. Ook kampen veel van hen met psychische problemen.

Eerder contact met (zorg)professionals en goede begeleiding kan soms mogelijk nog voorkomen dat zij ideologisch verharden. De AIVD werkte daarom in 2024 met partners aan meer manieren om de dreiging van rechts-terrorisme tegen te gaan. De dienst sprak daarvoor onder meer met (lokale) overheden en organisaties in de strafrecht- en zorgketen over wat zij kunnen betekenen bij het tegengaan van radicalisering en bij het vroegtijdig aanspreken van personen die zorgelijk gedrag vertonen, maar nog niet zo zijn geradicaliseerd dat politieoptreden noodzakelijk is. Dat is vergelijkbaar met de gesprekken die de AIVD voert over jonge jihadisten (lees hier meer over bij de paragraaf: Jihadistisch terrorisme).

Die benadering heeft er in 2024 voor gezorgd dat de AIVD ook een ambtsbericht aan een burgemeester stuurde, om deze in staat te stellen (niet-strafrechtelijk) op te treden. Ook stuurde de AIVD meerdere ambtsberichten aan het Openbaar Ministerie over minderjarigen die actief zijn op rechts-terroristische online kanalen.

Ook Europese regeringen werkten afgelopen jaar aan nieuwe instrumenten om de dreiging van rechts-terrorisme tegen te gaan. In januari plaatste Nederland de organisatie The Base op de Nationale Sanctielijst Terrorisme.

The Base een is rechts-terroristische organisatie die in de VS en Europa rekruteert en het accelerationistische gedachtegoed uitdraagt – het idee dat terroristische aanslagen nodig zijn om een rassenoorlog te ontketenen. In de zomer plaatste de EU The Base bovendien op de Europese lijst van terroristische organisaties. Het is de eerste rechts-terroristische organisatie op die lijst. Het gevolg is dat het voortaan verboden is de organisatie financieel te steunen. Ook zijn Europese tegoeden van de groep bevroren. De maatregelen volgen op jaren van dodelijk rechts-terroristisch geweld in onder meer Slowakije, Duitsland en de VS. In Nederland zijn de afgelopen jaren verschillende mogelijke dreigingen voorkomen door politieoptreden en verstoringsacties van de AIVD. Sinds 2021 oordeelt de AIVD dat rechts terroristische aanslagen in Nederland voorstelbaar zijn, vooral door geradicaliseerde eenlingen.

Dat ging in 2024 onverminderd op. Hoewel het dreigingsniveau hetzelfde bleef, bleek de beweging in andere opzichten veranderlijk. De AIVD waarschuwde in het jaarverslag van 2023 al dat een fascinatie voor geweld een steeds grotere rol ging spelen binnen de rechts- terroristische beweging in Nederland. Ideologie werd soms minder belangrijk.

Die ontwikkeling zette in 2024 door. Naast de ideologisch meer vastomlijnde organisaties als The Base zijn online kanalen gekomen die vooral lijken te draaien om het delen en bekijken van sinistere content: foto’s en video’s van schietpartijen (onder meer op scholen), marteling van mensen en dieren, onthoofdingen (onder meer door ISIS), oorlogsbeelden (uit Oekraïne), en seksueel (kinder)misbruik. Zulke beelden kunnen jongeren afstompen, buiten het gewone leven plaatsen en mogelijk de drempel verlagen om zelf geweld te gebruiken. Zeker omdat in andere online kanalen het plegen van aanslagen wordt aangemoedigd of zelfs ondersteund en aangestuurd.

Een aantal kenmerkende trekken van de rechts-terroristische beweging maakt die zo’n uitdaging voor de samenleving: het is een beweging van soms moeilijk in te schatten eenlingen, die hun zelf samengestelde ideologieën ontlenen aan online gevonden rechts-extremistische ideeën, haat tegen andere bevolkingsgroepen, en soms bewondering voor occulte stromingen of mass-shooters. Radicalisering en ophitsing gebeurt online en vaak uit het zicht, in versnipperde kanalen die na korte tijd ook weer opgeheven kunnen worden. Waarna spilfiguren soms (weer) in de anonimiteit verdwijnen.

Rechts-extremisme

Rechts-extremistische groepen hebben afgelopen jaar gewerkt aan het bereiken van meer publieke acceptatie van extremistisch gedachtegoed. Met uitgekiende socialmedia- campagnes probeerden ze onder meer de omvolkings­ complottheorie te normaliseren.

De rechts-extremistische beweging in Nederland heeft afgelopen jaar geprobeerd extremistisch gedachtegoed te normaliseren. Diverse extremistische groepen proberen te bereiken dat in het migratiedebat de omvolkingscomplottheorie niet meer wordt beschouwd als radicaal gedachtegoed.

Rechts-extremistische groepen zien migratie als bewuste demografische aanval op de autochtone bevolkingen van Europese landen, vooral als de immigranten moslim zijn. Dat verbinden ze aan de omvolkings- complottheorie – het idee dat een elite (andere rechts-extremistische groepen spreken van een Joodse elite) in regeringen aan de touwtjes trekt en bewust probeert autochtone bevolkingen (soms: ‘het witte ras’) te verzwakken om ze zo onder de duim te krijgen. Deze elite zou daarbij worden geholpen door ‘links’ in de politiek, media, rechtspraak en wetenschap.

Verschillende rechts-extremistische groepen verspreiden zulk gedachtegoed. Vooral in op jongeren gerichte video’s, die vakkundig zijn gefilmd en gemonteerd. Ze publiceren die op de grote, openbare online platforms, en proberen daarvoor zoveel mogelijk kijkers te trekken. Bijvoorbeeld door influencers van buiten de eigen kring te benaderen, in de hoop dat zij bewust of onbewust de video’s doorplaatsen.

Ook hebben rechts-extremistische groepen in Europa onderling goede contacten die ze gebruiken om filmpjes van elkaar door te plaatsen, te volgen en te verspreiden, zodat die meer publiek trekken. Dat dezelfde boodschap uit meerdere landen komt, kan die bovendien voor kijkers versterken. Populaire rechts-extremistische accounts in Europa bereiken tienduizenden tot honderdduizenden kijkers. Rechts-extremistische groepen richten zich ook op het versterken en laten groeien van hun beweging. Daarvoor werken ze steeds vaker samen, ook internationaal. In het verleden zagen ze elkaar eerder als concurrenten.

Eén manier om elkaar te ontmoeten en nieuwe leden aan te trekken, zijn de active clubs: (kleine) groepen waar jonge mensen, veelal mannen, samen trainen in vechtsport en andere vormen van persoonlijke weerbaarheid. Er zijn op dit moment geen aanwijzingen dat zij trainen met het doel anderen aan te vallen. Wel dat ze zich zo willen voorbereiden op een in hun ogen onvermijdelijke rassenstrijd.

Het normaliseren van antidemocratisch rechts-extremistisch gedachtegoed kan leiden tot haat tegen minderheden en tot intolerantie tegen iedereen die als vijand wordt gezien. Waartoe diverse rechts-extremistische groepen ook feministen, de lhbtiq+-beweging en ‘links’ rekenen.

Het uitdragen van de omvolkingscomplottheorie kan ook het draagvlak voor democratische instituties bedreigen, als zij als uitvoerders van de ‘omvolking’ worden gezien. Bij een peiling in 2024 door Kieskompas bleek dat inmiddels ongeveer een op de zes Nederlanders gelooft dat ‘een deel van de politieke elite opzettelijk probeert de oorspronkelijke Nederlandse bevolking te vervangen door niet-westerse immigranten’

Links-extremisme

Anarchistische en marxistisch-leninistische groepen waren betrokken bij veel pro-Palestijnse demonstraties. De AIVD heeft bij de links-extremistische beweging in de breedte geen grotere bereidheid gezien geweld te gebruiken. Wel zijn enkele acties harder geworden.

De Gaza-oorlog was in 2024 een van de belangrijkste onderwerpen voor de links-extremistische beweging in Nederland. Anarchistische, marxistisch- leninistische en andere groepen waren vaak betrokken bij (de organisatie van) pro-Palestijnse demonstraties. Via online platforms riepen ze volgers op mee te doen.

Bij de verschillende links-extremistische groepen heerst een uitgesproken pro-Palestijns sentiment. Sommigen groepen verbinden dat aan een anti-imperialistische agenda, waarbij ze Israël en de Verenigde Staten per definitie als kwade actoren zien.

Dat gekende extremisten betrokken zijn bij demonstraties is in de linkse actie-scene niet ongewoon en hoeft niet te betekenen dat de aard van de acties daarmee verandert. De pro-Palestijnse acties in 2024 passen overwegend in dat beeld. De meeste ervan verliepen activistisch, hetzij zonder geweld, hetzij met verstoringen van de openbare orde.

Wel leken gekende extremisten een rol te spelen bij het uit de hand lopen van de bezetting van de Universiteit van Amsterdam in mei. Boosheid onder aanwezige (internationale) studenten op het universiteitsbestuur werd door gekende extremisten tegen de politie gericht. De bezetting ontaardde in grootschalige vernielingen en in geweld tegen politieagenten. Dat laatste is niet alleen (verzwaard) strafbaar, het schuurt ook tegen de fundamenten van de democratische rechtsorde.

Er was bij deze en andere universiteitsprotesten sprake van felle uitingen die niet alleen het handelen van de staat Israël bekritiseerden, maar ook het bestaansrecht van Israël ter discussie stelden. Ook werd het door Hamas gebruikte geweld soms gebagatelliseerd. Dat is niet zozeer toe te schrijven aan aanwezige gekende links-extremisten, maar aan de uiteenlopende groepen die naar de demonstraties kwamen. Joodse Nederlanders, studenten en docenten voelden zich daardoor minder veilig, en het beperkte hen soms in hun bewegings- en uitingsvrijheid. Dat geldt ook breder voor de Joodse gemeenschap in Nederland.

De AIVD heeft bij de links-extremistische beweging als geheel geen grotere bereidheid gezien om geweld te gebruiken. Wel zijn enkele acties (over diverse onderwerpen) harder geworden, er was daarbij sprake van vernielingen, intimidatie en doxing – het delen van iemands persoons- gegevens om hem of haar te intimideren. Het grootste deel van de linkse actie-scene in Nederland blijft zich nog altijd op activistische wijze uiten, met soms kleinschalige, soms zeer zichtbare acties rond klimaat, vluchtelingen, woningnood en rechts-extremisme. In 2024 leek er in reactie op de Gaza-oorlog ook meer aandacht voor antimilitarisme.

Over het algemeen geldt dat het doel of het gevolg van die acties niet de ondermijning van democratische rechtsorde was. Zolang dat het geval is, hoort het niet bij de wettelijke taken van de AIVD om naar zulke acties onderzoek te doen.