Themaverhaal: Escalatie in het Midden-Oosten zette ook de nationale veiligheid van Nederland onder druk

De oorlog tussen Hamas en Israël escaleerde in 2024 verder. Dat vergrootte ook maatschappelijke spanningen in Nederland. Na de voetbalwedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv in Amsterdam werd extremistisch geweld gebruikt tegen Israëliërs. Dat had grote impact op het veiligheidsgevoel van Israëliërs in Nederland en Joodse Nederlanders. De AIVD onderzocht zowel de stabiliteit in het Midden-Oosten als het effect van de Gaza­oorlog op extremisme in Nederland.

De AIVD heeft onderzocht wat die gebeurtenissen (kunnen) betekenen voor de stabiliteit van het Midden-Oosten en voor d nationale veiligheid van Nederland. Weinig machthebbers in het Midden-Oosten hebben belang bij een breder militair conflict. Vóór de aanval van Hamas op 7 oktober 2023 spanden diverse buurlanden zich juist in voor meer rust en voor eventuele samenwerking met Israël. Dat vergroot de economische kansen voor die landen.

Regeringen in de regio staan ambivalent tegenover Hamas en Hezbollah. Hezbollah zien ze als verlengstuk van Iran. Hamas zien ze vooral als onderdeel van de Moslimbroederschap, die ze bestrijden. In veel Arabische regeringskringen zal Israëls militaire optreden tegen die groeperingen daarom binnenskamers worden toegejuicht. Tegelijk is er onder hun bevolkingen veel sympathie en steun voor de Palestijnen. De regimes moeten daartussen balanceren en voorlopig gaan ze geen hechtere diplomatieke banden aan met Israël.

Bij de aanslagen, bombardementen en gevechten liepen ook Nederlanders en Nederlandse objecten in het Midden-Oosten gevaar. Meer instabiliteit in het Midden-Oosten zal ook meer gevolgen hebben voor Nederland. Zo schaden onveilige scheepvaartroutes en hogere olie- en gasprijzen de Nederlandse economie. Ook kunnen de verschillende conflicten meer vluchtelingen naar Europa brengen, als veel inwoners het gebied zouden ontvluchten.

Polarisatie en extremistisch geweld in Nederland

De Gaza-oorlog zette in 2024 bovendien druk op de sociale stabiliteit van Nederland. Al tientallen jaren is het maatschappelijke debat in Nederland over Israël en de Palestijnse gebieden beladen en met emotie omgeven.

Dat debat is sinds 7 oktober 2023, en zeker in 2024, ernstig gepolariseerd. Het gevaar daarvan bleek in de nacht van 7 op 8 november na de voetbal- wedstijd Ajax-Maccabi Tel Aviv. In een tijdsbestek van zo’n anderhalf uur pleegden groepen relschoppers in de binnenstad van Amsterdam geweld- dadige hit-and-runacties op Israëlische supporters. De beelden ervan gingen de wereld over.

De daders verwezen naar de Gaza-oorlog, en gebruikten in hun communicatie anti-Israëlische, antizionistische en antisemitische termen. Hun acties hadden grote impact op het veiligheidsgevoel van Israëliërs in Nederland en op Joodse Nederlanders.

De AIVD beschouwt het die avond gebruikte geweld als extremistisch en als ondermijnend voor de democratische rechtsorde van Nederland. Het geweld kwam niet van al bekende extremisten, maar van individuen die het heft in eigen hand namen en bij de acties die ze pleegden gemotiveerd werden door een extremistisch ideologisch kader.

Voor sommige gekende extremistische bewegingen is de Gaza-oorlog wel een potentiële katalysator. Maar boosheid over het conflict heeft bij hen vooralsnog niet tot (meer) extremistische activiteiten geleid. Zo is de Gaza-oorlog één van de belangrijkste onderwerpen van het moment voor de links-extremistische beweging. Maar de pro-Palestijnse demonstraties waarbij ze betrokken waren, bleven overwegend activistisch (lees meer over Links-exremisme).

Ook voor jihadisten en andere radicale moslims kan het onderwerp mogelijk leiden tot verdere radicalisering, in het bijzonder bij eenlingen. Tegelijk heeft ISIS, één van de belangrijkste jihadistische bewegingen, weinig op met Hamas.

Bekende rechts-extremistische groepen zijn zowel antisemitisch als vijandig tegen moslims, en gebruiken de rellen vooral om die vijandigheid verder te normaliseren. Dat geldt ook voor rechts-terroristen, die het positief vinden dat Joden worden aangevallen en dat ze meer onrust, polarisatie en geweld in de samenleving zien. Anti-institutioneel extremistische groepen zien in de gebeurtenissen vooral een bevestiging van hun wereldbeeld. Ze verdenken de Nederlandse of Israëlische overheid van het orkestreren van het geweld na Ajax-Maccabi Tel Aviv.

Dat het geweld in Amsterdam niet van een bestaande beweging kwam, toont het gevaar van zwaar gepolariseerde discussies. Hoe heftiger de tegenstellingen, hoe meer mensen in de radicale uitersten van het debat de oplossing kunnen zoeken in eigenmachtig optreden.

En hoe meer mensen uitsluitend als onderdeel van een groep worden gezien, hoe sneller intimidatie of geweld tegen individuen de hele groep kan bedreigen. Ook dat ondermijnt de democratische rechtsorde.

Zolang de polarisatie over de Gaza-oorlog zo sterk blijft, is de kans op extremistische acties hoog. Daarbij speelt niet alleen het verloop van de oorlog zelf een belangrijke rol, ook het vermogen van de Nederlandse samenleving en politiek om het debat over Israël en de Palestijnse gebieden geen debat van radicale uitersten te maken.