De AIVD beschermt de nationale veiligheid en de democratische rechtsorde tegen nationale en internationale dreigingen. Dat doen we binnen de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten die op 1 mei 2018 in werking is getreden (Wiv 2017).
De wettelijke taken
De AIVD heeft zes wettelijke taken:
- onderzoek doen naar organisaties en personen die een
- dreiging vormen (a-taak);
- veiligheidsonderzoeken uitvoeren (b-taak);
- veiligheidsmaatregelen bevorderen (c-taak);
- inlichtingen over het buitenland inwinnen (d-taak);
- dreigings- en risicoanalyses opstellen (e-taak);
- naslag doen naar bepaalde personen en organisaties (f-taak).
Vaststelling van doelen en prioriteiten
Conform de wet wordt er eens in de vier jaar vastgesteld waar de AIVD onderzoek naar moet doen, waar de prioriteiten liggen en welke doelen bereikt moeten worden. Het vaststellen gebeurt door de Raad voor de Veiligheids- en Inlichtingendiensten (RVI), die bestaat uit de minister-president en ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Defensie, Buitenlandse Zaken, en Justitie en Veiligheid, tezamen met de directeur-generaal van de AIVD en de directeur van de MIVD. Daarnaast kan de AIVD zelf voorstellen doen voor onderzoek naar specifieke onderwerpen.
Toezicht
Omdat de onderzoeken van de AIVD inbreuk kunnen maken op de persoonlijke levenssfeer van mensen, vindt er toetsing, toezicht en controle plaats. Op voorhand toetst een onafhankelijk instantie of de inzet van specifieke (bijzondere) bevoegdheden, zoals het hacken van computers of onderscheppen van telecommunicatie, rechtmatig is. Dit wordt gedaan door de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB). In specifieke gevallen, bijvoorbeeld bij onderzoek naar journalisten, wordt de toetsing gedaan door de rechtbank Den Haag. De oordelen van de TIB en de rechtbank zijn bindend.
Dagelijks wordt er toezicht gehouden op de rechtmatigheid van het handelen van de AIVD. Dit wordt gedaan door de Commissie van Toezicht op Inlichtingen en Veiligheidsdiensten (CTIVD). Daarnaast kan de CTIVD op eigen initiatief een verdiepend onderzoek starten naar een specifiek onderwerp, zoals de inzet van virtuele agenten. Over de bevindingen rapporteren zij in het openbaar.
Interne mechanismes
Bij de AIVD zijn er interne processen om ervoor te zorgen dat de werkzaamheden conform de wet worden uitgevoerd, zoals de goedkeuringsprocessen voor de inzet van specifieke bijzondere bevoegdheden.
Sollicitanten bij de dienst ondergaan het zwaarste veiligheidsonderzoek en moeten een verklaring van geen bezwaar (VGB) krijgen voordat ze aan de slag mogen. Bij dit veiligheidsonderzoek staat de betrouwbaarheid en integriteit van de sollicitant centraal. Bovendien worden collega’s opgeleid met de benodigde kennis om hun werkzaamheden uit te voeren in lijn met de wet.
Controle
Naast het toezicht op de dagelijkse werkzaamheden van de dienst, vindt er achteraf parlementaire controle plaats waarbij de minister verantwoording aflegt in de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Daarnaast vindt er achteraf ook rechterlijke en financiële controle plaats
Wetsherziening
Momenteel werkt de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aan een herziening van de Wiv. De wet is in de afgelopen jaren getoetst door twee onafhankelijke instanties: de Evaluatiecommissie Wet op Inlichtingen en veiligheidsdiensten (ECW) en de Algemene Rekenkamer (ARK).
De ECW heeft geconcludeerd dat de wet tekortschiet op het gebied van toetsing en toezicht, en de omgang met bulkdatasets. Aanvullend heeft de Algemene Rekenkamer onderzocht welk effect de wet heeft op de operationele slagkracht van de AIVD en de MIVD, waarbij werd geconcludeerd dat die slagkracht en de effectiviteit onder druk zijn komen te staan.
Het kabinet heeft de aanbevelingen van de Algemene Rekenkamer en de ECW Omarmd. Naar aanleiding van de rapporten is er dan ook een traject begonnen om te komen tot een nieuwe, toekomstbestendige wet. Ondertussen is besloten een aantal knelpunten versneld te adresseren via een spoedwet: de Tijdelijke Wet Cyberoperaties, die op 1 juli 2024 in werking is getreden. Dankzij deze wet hebben de diensten meer armslag om effectief op te treden tegen landen met een offensief cyberprogramma, wat een toenemende en urgente dreiging is voor Nederland. Daarbij is een robuust stelsel van toetsing en toezicht geregeld, dat past bij het dynamische karakter van cyberonderzoek.
Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma
De huidige Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv 2017) geeft de AIVD en MIVD onvoldoende operationele ruimte om snel en wendbaar te handelen tegen cyberaanvallen. In oktober 2023 is de Tweede Kamer akkoord gegaan met het voorstel voor een tijdelijke wet, en in maart 2024 heeft de Eerste Kamer het wetsvoorstel aanvaard.